Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016
Yüklə 16,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kaynaklar
- Diğer Eserler
Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Terki TAED
57* 1865
tutulduğu defter veya cetvel gönderilmesine dair bir emrin gelmediği belirtilerek defter örnekleriyle beraber bir de tarifname gönderilmesi istenmişti. Nezâret de tarifnameye gerek olmadığını ifade ederek defter ve cetvel örneklerinin daha önce gönderildiğini yazmıştı. Yemen vilayetinin cevabında ise; Yemen’in diğer vilayetlere kıyaslanmaması gerektiği, buranın çoğu vilayetten büyük olduğu, münderis vakıfların çok olduğu ancak bunların maarif namına zapt edilmesinin ahali ile hükümet memurları arasında kin ve düşmanlığa sebep olacağı ve işin tedrici bir surette hâlledilmeye çalışılıp sonucunun bildirileceği belirtilmişti. Suriye Vilayetinin cevabında; bu vilayette münderis vakıf namına bir şey bulunmadığı ve dolayısıyla defter tutmaya gerek olmadığı yazılmıştı. Sadece hayır sahipleri tarafından satın alınarak maarife terk edilen binaların tapu kayıtlarını gösteren evrakın gönderildiği bildirilmişti. 105 İptidâî mekteplere tahsis edilen münderis vakıflar, zebhiye vergisi ve başka gelir kalemlerinin hesabının tutulmasındaki ihmallerin sürüp gittiğini gözlemlemek mümkündür. Taşra maarif memurlarının bu anlamda hesap verme konusundaki isteksizlikleri de bir başka yazışmada ele alınmış ve maarif komisyon başkanlarının muhatap alındığı belirtilmiş, icap ederse bu başkanların görevden alınarak yerlerine başkalarının getirilebileceğine dikkat çekilmişti (1904) 106
. Sonuç Münderis vakıfların maarife devredilmesi son dönem Osmanlı bürokrasisinin geçirdiği sıkıntılı ve maarifin yaygınlaşması adına bir o kadar da önemli bir süreç olarak tarihe mal olmuş bir hadisedir. Sultan Abdülaziz döneminde alınan bir kararla başlayan süreç İkinci Meşrutiyetin ilk yıllarına kadar devam etmiştir. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve 1874 tarihli Sadaret kararıyla hukuki zemini teşekkül eden bu süreç mali açıdan Osmanlı eğitim hayatını rahatlatan bir uygulamalar dizisi şeklinde yürümüştür. Ülkede eğitim adına adeta bir seferberlik ilanı demek olan münderis vakıflar meselesi bilhassa II. Abdülhamid Dönemi eğitim hayatının canlanması adına önemli bir yere sahiptir. Balkanlardan Ortadoğu’ya kadar yayılan Osmanlı vilayetlerinde bölgelerin sosyal ve ekonomik durumlarına göre sürecin mümkün mertebe yönetilmeye çalışıldığı tespit edilmiştir. Kimi vilayetler başarılı bir idare sergileyip pek çok münderis vakfı kullanılabilir duruma getirirken kimileri maarif-evkâf koordinasyonunu sağlayamayıp başarısız olmuştur. Bu vakıf gelirlerinin en çok kullanıldığı alanlar bina yapım ve kiralanması ile birlikte maaşların ödenmesi iken taşra idarelerinde başka türlü gider kalemleri için de aynı gelir grubunun kullanıldığı olmuştur.
105 BOA. MF. MKT. 491/25 (1317.Za.7/9 Mart 1900). 106 BOA. Dâhiliye Hukuk Müşaviriliği (DH. HMŞ). 26/50 (1322.M.15/1 Nisan 1904). 1866 * TAED
57
Yakup KARATAŞ
Maarif, Evkâf, Defter-i Hakani, Maliye ve Dâhiliye Nezâretlerinin müdahili olduğu evkâf-ı münderisenin maarife terki meselesi, son dönem Osmanlı bürokrasisinin mahiyet ve muamele tarzlarını göstermesi açısından da önemli örnekler içermektedir. Merkez-taşra ilişkileri açısından mühim karakter analizlerine imkân sağlayan örnekler, taşradaki memur kadrosunun süreç yönetimi hususundaki olanaklarına da ışık tutmaktadır. Bu örnekler incelendiğinde maarif ve evkâf ile birlikte mali yönetim konusundaki başarı/başarısızlıklar da kendini gösterir. Sürecin yönetilmesinde yaşanan bürokratik karmaşanın yanında vakıfların münderis olup olmadığı da önemli sorunların yaşanmasına neden oluyordu. Bu durumda bazen Dâhiliye Nezâreti çözüm için devreye girerken bazen de Sadaret’in hakemliğine başvuruluyordu. Netice itibariyle kurumlar arası eşgüdüm ve ortak aklın devreye sokulması ve talimata uygun hareket edilmesi gibi tavsiyelerde bulunuluyordu. Hususi talimatında haksız kazançların önüne geçilmek gibi bir amaç ortaya konmuşken yıllarca birilerinin kazanç kapısı hâline gelmiş olan münderis vakıflarla ilgili resmi tasarruflar bittabi hoşnutsuzluklar ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle zor durumda kalan idareciler devletin maddi manevi yardımlarına başvurmuştu.
Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maarif Nezâreti, Mektubi Kalemi BOA. Babıali Evrak Odası Belgeleri BOA. Dâhiliye Hukuk Müşaviriliği BOA. Dâhiliye İdari Kısım Belgeleri BOA. Dâhiliye Mektubi Kalemi Evrakı BOA. İrade Dâhiliye
Diğer Eserler Abdurrahman Vefik (R. 1330/M. 1914). Tekâlif kavaidi (İkinci Kısım), İstanbul: Kanaat Matbaası. Akgündüz, A. (1996). İslam hukukunda ve Osmanlı tatbikatında vakıf müessesesi. İstanbul: OSAV Yayınları.
Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Terki TAED
57* 1867
Evkâf-ı münderise talimatı (R.1325/M.1909-1910), İstanbul: Matbaa-i Amire. http://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane2/kitablar/5500052000510004900049000950011400 11500069.pdf. (ET.15.11.2015). Genç, M. (2014). Klasik Osmanlı sosyal-iktisadi sistemi ve vakıflar. Vakıflar Dergisi (VD), Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 42, 9-19. Güler, M. (2012). Osmanlı Devletinde vakıflar ve vakıf müessesesi. Osmanlı Teşkilat Tarihi El Kitabı, Ankara: Grafiker Yayınları, 317-342. Hatemi, H. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyete vakıf. Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, 6, 1658-1678. Karataş, Y. (2010). Sultan II. Abdülhamid Döneminde Erzurum (sosyal, ekonomik, idari ve demografik yapı). (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Keçeci Kurt, S. (2014). Belgelerle Bayezid Sancağı Maarifi (1856/1914). Erzurum. Kıray, E. (2008). Osmanlı’da ekonomik yapı ve dış borçlar. İstanbul: İletişim Yayınları. Kırmızı, A. (2005). Usûl-i tedrîs hâlâ tarz-ı kadîm üzre: Konya Valisi Ferid Paşa’nın eğitimi ıslah çalışmaları. Dîvân İlmi Araştırmalar, 19, 195-229. Kodaman, B. (1999). Abdülhamid devri eğitim sistemi. Ankara: TTK Yayınları. Mahmud Cevad (2002), Maarif-i Umumiye Nezareti tarihçe-i teşkilat ve icraatı, (yay. haz. Mustafa Ergün vd.), Ankara: MEB Yayınları. Ortaylı, İ. (2008). Türkiye teşkilat ve idare tarihi, Ankara: Cedit Neşriyat. Öztürk, N. (1995). Evkâf-ı Hümayun Nezâreti. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 11, 521-524. Öztürk, N. Batılılaşma döneminde vakıfların çözülmesine yol açan uygulamalar. VD, 23, 297- 310.
Somel, S. A. (2001). Bir mali sorun olarak Osmanlı son döneminde eğitim yatırımları ve vergilendirme meselesi. Doğu Batı (Ekonomi), 4(17), 67-79. Ünal, M. A. (2011). Osmanlı tarih sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları. Ünal, U. (2015). İkinci Meşrutiyet öncesi Osmanlı rüştiyeleri. Ankara: TTK Yayınları. Yüklə 16,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|