Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu

yolu nəqliyyatmm, 28,2 %-i avtomobil nəqliyyatmın, 25 %-i dəniz 
nəqliyyatının payma düşmüşdür.
2004-cü ildə isə ümumi yükdaşımada dəmir yolu nəqliyyatı- 
nın xüsusi çəkisi 47%, avtomobil nəqliyyatmın xüsusi çəkisi 31,8%, 
dəniz nəqliyyatınm xüsusi çəkisi isə 21,1  % təşkil etmişdir.
Göründüyü  kimi,  Avrasiya  nəqliyyat  dəhlizinin  Azərbaycan 
hissəsində yükdaşımada əsas yeri dəmir yolu və avtomobil nəq- 
liyyatı tutmuşdur. Yalnız  1998-ci ildə dəniz nəqliyyatı avtomobil 
nəqliyyatını üstələyərək ikinci уегэ çıxmışdır.  Sonrakı illərdə isə 
avtomobil  nəqliyyatı  dəmir  yolu  nəqliyyatından  sonra  öz  lider- 
liyini qoruyub saxlamışdır.
Cədvəlin  təhlili  göstərir  ki,  qeyd  olunan  müddətdə  bütün 
nəqliyyat növləri üzrə yükdaşımalardan əldə edilən gəlirin həcmi 
də  ilbəil  artaraq  1998-ci  ildəki  405  mln  368  min  manatdan 
2004-cü ildə 833,1  mln manata çatmış, başqa sözlə desək, 2 dəfə- 
dən çox gəlir əldə edilmişdir. Bu müddətdə əldə edilən gəlirlərin 
həcminə görə ilkin yeri dəmir yolu nəqliyyatı, sonrakı yerləri isə 
dəniz və avtomobil nəqliyyatı tutmuşdur.  Belə ki, təkcə  1998-ci 
ildə  dəhlizdə  bütün  nəqliyyat  növləri  üzrə  эМэ  edilən  gəlirin 
70,87  %-i dəmir yolu nəqliyyatınm, 20,98  %-i dəniz nəqliyyatı- 
mn, 6,21  %-i avtomobil nəqliyyatmın,  1,94 %-i hava nəqliyyatınm 
payına  düşmüşdür  (33;  34;  35).  1999-cu  ildə  dəhlizlə  yükdaşı- 
madan  əldə  edilən  ümumi  gəlirin  67,5%-i  dəmir  yolu,  20,5%-i 
dəniz,  10,4 %-i avtomobil,  1,3 %-i hava nəqliyyatmm, 2000-ci ildə 
əldə  edilmiş  gəlirin  63,8%-i  dəmir yolu,  25  %-i  dəniz,  10,2%-i 
avtomobil,  0,79  %-i  hava  nəqliyyatınm,  2001-ci  ildə  əldə  edil- 
miş ümumi gəlirin 56 %-i dəmir yolu, 32 %-i dəniz,  11%-i avto- 
mobi,  0,76  %-i  hava  nəqliyyatmın,  2002-ci  ildə  əldə  edilmiş 
gəlirin  55,1%-i  dəmir  yolu,  33  %-i  dəniz,  10,5  %-i  avtomobil, 
1,24  %-i hava nəqliyyatının,  2003-cü  ildə  əldə  olunmuş  gəlirin
57,7  %-i dəmir yolu,  31,6%-i dəniz,  9,4 %-i avtomobil,  1,2  %-i 
hava nəqliyyatının, 2004-cü ildə əldə olunmuş gəlirin isə 58,7%-i 
dəmir yolu,  30%-i dəniz,  10,9%-i avtomobil,  0,1  %-i hava nəq- 
liyyatınm  payına  düşmüşdür  (33;34;35).  Lakin  2004-cü  ildə
2003-cü  ilə  nisbətən  yükdaşımadan  əldə  olunan  gəlirin  həcmi 
1727 mln manat az olmuşdur ki, bu da, yuxanda qeyd olunduğu

---

kimi,  Gürcüstanda  Batumi  limanmm  işindəki  fasilələr üzündən 
baş vermişdir.
Göründüyü kimi, dəhlizdə yükdaşımalardan əldə olunan gəli- 
rin həcminə görə ilkin yeri  dəmir yol nəqliyyatı,  sonrakı yerləri 
isə dəniz və avtomobil nəqliyyatı tutmuşdur.
Cədvəlin  tranzit  yükdaşımaya  aid  hissəsinin  təhlili  göstərir 
ki,  dəhlizdə  ümumi  yükdaşımada  olan  analoji  vəziyyət  tranzit 
yüklərin  daşmmasında  da  özünü  göstərmişdir.  Nəzərə  alsaq ki, 
tranzit yüklərin hər tonundan ölkə büdcəsinə  15 dollar gəlir daxil 
olur (35,655), müqayisə edilən dövrdə tranzit daşımalanndan əldə 
edilən  gəlirin  səviyyəsi  də  artmışdır.  Başqa  sözlə,  1998-ci  illə 
müqayisədə  2004-cü  ildə  tranzit  yükdaşıma  3,8  dəfə  artmışdır. 
Yalnız 2004-cü ildə əwəlki ilə nisbətən tranzit yüklərinin daşın- 
masmda qismən azalma özünü göstərmişdir. Yuxanda qeyd olun- 
duğu  kimi,  1998-ci  illə  müqayisədə  müxtəlif nəqliyyat  növləri 
üzrə ümumi tranzit yükdaşımanm həcmi 2004-cü ildə 3,8 dəfəyə 
qədər artaraq 4383  min tona qarşı  15244 min ton olmuşdur (35,
655).
Nəqliyyat  dəhlizində  tranzit yükdaşımada əsasən  dəniz nəq- 
liyyatı  və  dəmir  yolu  nəqliyyatı  iştirak  etmiş  və  bu  prosesdə 
dəniz nəqliyyatı irəlidə olmuşdur. Qeyd olunan nəqliyyat növləri 
üzrə tranzit yükdaşımalar da ildən-ilə  artmışdur.  Belə ki,  1998-ci 
ildə dəniz nəqliyyatında 3 577,3 min ton (81,6%), dəmir yolu nəq- 
liyyatında 806 min ton (18,3%),  1999-cu ildə dəniz nəqliyyatında 
3  731,5 min ton (59,6%), dəmir yolu nəqliyyatında 2  525,2 min 
ton (40,3%) yük daşınmışdır. 2000-ci ildə bu göstərici dəniz nəq- 
liyyatı üzrə 5 034 min ton (58,7%), dəmir yolu üzrə 3 538,1 min ton 
(41,2%), 2001-ci ildə dəniz nəqliyyatı ilə 7 232,6 min ton (50,3%), 
dəmir yolu ilə 7  119 min ton (49,6%), 2002-ci ildə dəniz nəqliy- 
yatı ilə 8  486,6 min ton (51,7%),  dəmir yolu ilə 7905,5 min ton 
(48,2%),  2003-cü  ildə  dəniz  nəqliyyatı  ilə  9  mln  694  min  ton 
(51,4%),  dəmir  yolu  nəqliyyatı  ilə  9  mln  142  min  ton  (48,5%) 
yük daşınmışdır (35,656).
Tranzit  daşımalannın  təhlili  göstərir  ki,  bu  cür  daşımalann 
həcminə görə birinci yeri dəniz nəqliyyatı, sonrakı yeri isə dəmir 
yolu nəqliyyatı tutmuşdur. Yalnız 2004-cü ildə 2003-cü illə müqa-

---

yisədə  tranzit  yüklərinin  daşınmasında  hər  iki  nəqliyyat  növü 
üzrə  azalma  meyli  özünü  göstərmişdir.  1998-ci  ildən  sonrakı 
dövrdə  tranzit  daşımalanndakı  artım,  yuxanda  qeyd  edildiyi 
kimi,  həm  “neft  strategiyasının”  reallaşması,  həm  də  nəqliyyat 
dəhlizinin  fəaliyyəti  ilə  bağlı  olmuşdur.  2004-cü  ildə  tranzit 
daşımalannda müşahidə  olunan  azalma  Gürcüstan hadisələri  və 
həm  də  tarif  qiymətinin  daha  ucuz  olması  ilə  əlaqədar  Türk- 
mənistanın  öz  neftini  Iran  marşrutu  üzrə  daşımaya  üstünlük 
verməsi ilə bağlı olmuşdur.
Qeyd olunan dövrdə dəniz və dəmir yolu nəqliyyatı ilə tran­
zit daşımalardan əldə olunan gəlirləri təhlil edərkən,  görünür ki, 
qeyd  olunan  5  il  ərzində  tranzit  yükdaşımalardan  əldə  olunan 
gəlirlər  artmış,  yalnız  2004-cü  ildə  əwəlki  ilə  nisbətən  azalma 
prosesi  baş  vermişdir.  1998-ci  ildə  tranzit  daşımalanndan  əldə 
olunan ümumi gəlir  100  893 mln manat olmuşdusa,  1999-cu ildə 
bu göstərici  106 765,9 mln manat və уa əwəlki illə müqayisədə
6 mlrd manat çox, 2000-ci ildə  161  830,6 mln manat və ya ötən 
illə müqayisədə 55 mlrd manatdan çox, 2001-ci ildə 260 46,72 mln 
manat  və  ya  2000-ci  illə  müqayisədə  100  mlrd  manatdan  çox, 
2002-ci  ildə  454  153,79  mln  manat  və  ya  əwəlki  illə  müqa- 
yisədə  194 mlrd manatdan çox, 2003-cü ildə 550 324,6 mln manat 
və  ya  2002-ci  illə  müqayisədə  96  mlrd  manat  çox  gəlir  əldə 
edilmişdir  (35,656).  2004-cü  ildə  451  331,6  mln  manat  gəlir 
əldə edilmişdir ki, bu da yalnız 2003-cü ildə əldə edilmiş ümumi 
gəlirdən  98,9  mid  manat  az  olmuşdur.  Bunun  da  səbəbi,  artıq 
yuxanda  qeyd  edildiyi  kimi,  Batumi  limanının bağlı  olması  və 
Türkmənistan  neftinin  İran  marşrutu  ilə  daşınması  ilə  bağlı 
olmuşdur.
Cədvəlin  tranzit  daşımalanndan  əldə  edilən  gəlir  hissəsinin 
təhlili  göstərir  ki,  1998-2003-cü  illərdə  tranzit  yükdaşımadan 
əldə olunan gəlir təqribən 3,9  dəfəyə qədər artaraq  100  893  mln 
manata qarşı 451  331,6 mln manat təşkil etmişdir (35,655-656). 
Bu müddətdə nəqliyyat növləri üzrə əldə edilən gəlirin həcminə 
görə ilkin yeri dəniz nəqliyyatı,  sonrakı yeri isə dəmir yolu nəq- 
liyyatı tutmuşdur. Belə ki,  1998-ci ildə dəmir yolu nəqliyyatı ilə 
tranzit  yükdaşımadan  əldə  olunan  gəlir  30  501,5  mln  manat

---