Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu

Cədvəlin təhlili aydın göstərir ki,  1998-2004-cü illər ərzində 
dəhlizdə ümumi yük dövriyyəsi  91% artmış, tranzit yük dövriy- 
yəsi  də  ümumi  yük  dövriyyəsinin  58,3  %-ni  təşkil  etmişdir 
(35,655-656). Yalnız 2004-cü ildə yük dövriyyəsi və tranzit yük 
dövriyyəsi əwəlki ilə nisbətən azalmışdır. Bunun da əsas səbəbi, 
atıq  yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  Gürcüstandakı  hadisələrlə 
əlaqədar Batumi  limanının müvəqqəti  bağlı  olması  və  Türkmə- 
nistanın  öz  neftini  tarif qiyməti  daha  ucuz  olduğuna  görə  İran 
vasitəsilə daşıtması olmuşdur.
Yük  dövriyyəsinin  həcminə  görə  nəqliyyat  növləri  arasında 
ilkin  yeri  dəmir  yolu  nəqliyyatı,  sonrakı  yerləri  isə  dəniz  və 
avtomobil nəqliyyatı tutmuşdur.  1998-ci ildə dəmir yolu nəqliy- 
yatında  yük  dövriyyəsi  4  090  min  ton/km  olmuşdursa,  dəniz 
nəqliyyatında bu göstərici  1804,8  min ton/km və ya dəmir yolu 
nəqliyyatına  nisbətən  2,7  dəfə  az,  avtomobil  nəqliyyatında  yük 
dövriyyəsi  414,1  min  ton/km  və  ya  dəmir  yolu  nəqliyyatı  ilə 
müqayisədə  9,8  dəfə  az  olmuşdur.  Sonrakı  illərdə  də  bu  nisbət 
əsasən  saxlanmışdır.  1999-cu ildə  dəmir yolu nəqliyyatında yük 
dövriyyəsi 4 517 min ton/km, dəniz nəqliyyatında 3,1 dəfəyə qədər 
az, avtomobil nəqliyyatında isə dəmir yolu nəqliyyatına nisbətdə
5,1  dəfə  az,  2000-ci  ildə  dəmir yolu nəqliyyatında  yük  dövriy- 
yəsi  5240  min  ton/km,  dəniz  nəqliyyatında  bu  göstərici  dəmir 
yolu nəqliyyatı ilə müqayisədə 2,5  dəfədən az, avtomobil nəqliy- 
yatma nisbətən 4,9 dəfə az olmuşdur. 2001-ci ildə dəmir yolu nəq- 
liyyatında  yük  dövriyyəsinin  həcmi  qismən  azalaraq  4234  min 
ton/km-ə düşsə də, dəmir yolu yük dövriyyəsində liderliyini sax- 
lamışdır. Həmin il dəniz nəqliyyatında yük dövriyyəsi 2 956 min 
ton/km  və  ya  dəmir  yolu  nəqliyyatına  nisbətdə  1,4  dəfə  az, 
avtomobil  nəqliyyatında  isə  1291,3  min  ton/km  və  ya  dəmir 
yolu  nəqliyyatı  ilə  müqayisədə  2,3  dəfə  az  olmuşdur.  2002-ci 
ildə  dəmir  yolu  nəqliyyatında  yük  dövriyyəsi  yenidən  artaraq 
6024  min  ton/km-ə  yüksəlmişdir.  Dəniz  nəqliyyatında  isə  bu 
göstərici 3343 min ton/km və ya dəmir yolu nəqliyyatı ilə müqa- 
yisədə  1,8 dəfə az, avtomobil nəqliyyatında  1  433,7 min ton/km 
və  ya  dəmir  yolu  nəqliyyatma  nisbətdə  4,2  dəfə  az  olmuşdur.
2003-cü ildə dəmir yolu nəqliyyatında yük dövriyyəsi 7 052 min

---

ton/km, dəniz nəqliyyatında 3792, 6 min ton/km və ya dəmir yolu 
ilə  müqayisədə  təqribən  2  dəfə  az,  avtomobil  nəqliyyatında  isə 
yük  dövriyyəsi  1549,2  min ton/km və  ya dəmir yolu  ilə  müqa- 
yisədə 4,6 dəfə az olmuşdur (35, 656).
Cədvəlin tranzit yük dövriyyəsin hissəsinin təhlili göstərir ki, 
tranzit  daşımalannın  ümumi  həcmi  dəniz  və  dəmir  yolu  nəq- 
liyyatı üzrə  1998-ci ildən başlayaraq 2004-cü ilədək ilbəil artmış 
və  yalnız  2004-cü  ildə  əwəlki  ilə  nisbətən  azalma  müşahidə 
olunmuşdur. Bu azalma, yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, Türkmə- 
nistanın öz neftini daha çox Iran vasitəsilə daşıtması ilə əlaqədar 
dəniz  nəqliyyatında  tranzit  daşmalann  azalması  hesabma  baş 
vermişdir. Bu müddətdə tranzit yük dövriyyəsinin artım tempinə 
görə ilkin yeri dəniz nəqliyyatı,  sonrakı yeri isə dəmir yolu nəq- 
liyyatı tutmuşdur.  1998-ci ildə dəniz nəqliyyatında tranzit yük döv- 
riyyəsi  1274  min ton/km  olmuşdursa,  dəmir yolu nəqliyyatında 
bu göstərici 348 min ton/km-ə çatmışdır və ya dəniz nəqliyyatına 
nisbətən  13,6 dəfə az olmuşdur.  1999-cu ildə dəniz nəqliyyatında 
tranzit  yük  dövriyyəsi  1346  min  ton/km,  dəmir  yolu  nəqliyya- 
tında  isə  daha  sürətlə  artaraq  1250  min ton/km-э  çatmışdır (35,
656).
Tranzit  yük  dövriyyəsində  qeyd  olunan  nəqliyyat  növləri 
arasında  fərqlər  sonrakı  illərdə  də  azalmaqda  davam  etmiş,
2004-cü  ildə  isə  yük  dövriyyəsinin  həcminə  görə  dəmir  yolu 
nəqliyyatı  dəniz nəqliyyatım  ötüb-keçərək  irəli  çıxmışdır.  Buna 
səbəb həmin il dəniz nəqliyyatında həm əwəlki illə müqayisədə, 
həm də dəmir yolu nəqliyyatma nisbətdə tranzit yük dövriyyəsində 
azalma baş verməsi olmuşdur. Belə ki, dəniz nəqliyyatında tranzit 
yük  dövriyyəsi  2003-cü  ildəki  3  609,4  min  ton/km  əvəzinə
2004-cü  ildə  2  881,7  min  ton/km-э  düşmüşdür.  Dəmir  yolu 
nəqliyyatı  ilə  müqayisədə  dəniz  nəqliyyatında  yük  dövriyyəsi
1,6  dəfə az olmuşdur.  Buna səbəb dəmir yolu nəqliyyatında yük 
dövriyyəsinin  2004-cü  ildə  4  675  min  ton/km-э  qədər  artması 
olmuşdur (35,656).
3.9 
saylı cədvəlin səmişin dövriyyəsini əks etdirən hissəsinin 
təhlili  göstərir  ki,  qeyd  olunan  dövr  ərzində  səmişin  dövriyyə- 
sinin ümumi həcmi müntəzəm olaraq artmışdır. Belə ki, səmişin

---

dövriyyəsinin ümumi həcmi  1998-ci ildə 2641  min səmişin/km, 
1999-cu ildə 2 711  min səmişin/km və ya 1998-ci illə müqayisədə
1999-cu ildə 69,9 min səmişin/km çox, 2000-ci ildə  əwəlki illə 
müqayisədə 380,4 min  səmişin/km çox,  2001-ci ildə  səmişin/km 
əwəlki  illə müqayisədə  54,3  min səmişin/km çox,  2003-cü ildə
2002-ci  illə  müqayisədə  121,8  min  səmişin/km  çox,  2004-cü 
ildə  isə  əwəlki  illə  müqayisədə  səmişin  dövriyyəsi  2  dəfədən 
çox  olmuşdur  (35,656).  1998-ci  illə  müqayisədə  2004-cü  ildə 
bütün  nəqliyyat  növləri  üzrə  ümumi  səmişin  dövriyyəsinin 
həcmi 3 dəfəyə qədər artmışdır (7).
Nəqliyyat  növlərini  səmişin  dövriyyəsinin  həcminə  görə 
müqayisə  etsək,  1998-1999-cu illərdə  ilkin yeri  avtomobil nəq- 
liyyatınm,  sonrakı yeri  isə hava nəqliyyatının tutduğunu,  2000-
2004-cü  illər  ərzində  isə  yenə  avtomobil  nəqliyyatının  irəliyə 
çıxdığını  və  sonrakı  yerləri  dəmir  yolu  və  hava  nəqliyyatının 
tutduğunu görmək olar.  Belə ki,  1999-cu ildə  avtomobil nəqliy- 
yatmda səmişin dövriyyəsi 2 649,1  min səmişin/km, hava nəqliy- 
yatında  57,7  min  səmişin/km  və  ya  avtomobil  nəqliyyatı  ilə 
müqayisədə 46 dəfə az, dəniz nəqliyyatında 3,2 min səmişin/km 
və  ya  avtomobil  nəqliyyatı  ilə  müqayisədə  1598,2  min  nəfər 
səmişin/km  az  olmuşdur.  2000-ci  ildə  avtomobil  nəqliyyatında 
səmişin  dövriyyəsi  2736, lmin  səmişin/km,  dəmir  yolu  nəqliy- 
yatında  310,2  min  səmişin/km  və  ya  avtomobil  nəqliyyatı  ilə 
müqayisədə  2425,9  min  səmişin/km  az,  hava  nəqliyyatında
42,2  min  və  ya  avtomobil  nəqliyyatı  ib   müqayisədə  səmişin 
dövriyyəsi  2  mln  694  min  səmişin/km  az  olmuşdur.  Nəqliyyat 
növləri  üzrə  səmişin  dövriyyəsindəki  fərqlər  sonrakı  illərdə  də 
bu  qayda  ilə  davam  etmişdir.  Səmişin  dövriyyəsində  nəqliyyat 
növləri  üzrə  belə  kəskin  fərqlərin  olması,  avtomobil  və  dəmir 
yolu  nəqliyyatınm  irəli  çıxması,  təbii  ki,  avtomobil  və  dəmir 
yolu nəqliyyatında səmişin daşıma tariflərinin hava nəqliyyatın- 
dan dəfələrlə ucuz olması ilə izah edilə bilər.
2005-ci ildə də dəhlizin Azərbaycan hissəsində, dəniz nəqliy- 
yatı  istisna  olmaqla,  nəqliyyatın  digər  növləri  üzrə  yükdaşıma- 
larda  artım  özünü  göstərmişdir.  Belə  ki,  qeyd  olunan  dövrdə 
dəhlizdə ümumi yükdaşımanın həcmi əwəlki ildəki 40 794,5 min

---