Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
İbn-i Rüşd felsefesinde kavramsal olarak nefs ve akıl 137 bulunan heyulânî aklın yetkinlik bakımından üzerindedir. 51 İbn-i Rüşd’e göre fa’âl akıl, bizde kuvve halinde bulunan kavramları fiil alanına çıkarır. Fa’âl akıl kendisini akleder, dolayısıyla fa’âl akılda akıl ve akledilen birdir. Küllî olarak meleke halindeki kavramları kavradığımız zaman, geriye kalan bir şey kalmadığından, akıl tamamen fiil halindeki kavramlarla özdeş haline gelir. İnsan aklı metafizik varlık alanına (Mufârık akıllar seviyesi-maddi varlıkları ve madde ile ilgileri olmayan varlık alanı) fa’al akıl haline gelip kendini idrak etmesi sayesinde ulaşabilir. İbn-i Rüşd, bu yetkinliğe ulaşmaya “ittisâl”, bu yetkinliğe ulaşan akla da “Fa’âl Akıl”der. İbn-i Rüşd’e göre akıllar hiyerarşisinde en sonda (Onuncu akıl) yer alan fa’âl akla, ay-altı dünyasındaki en yüksekte yer alan insan aklı en yakın konumdadır. İbn-i Rüşd, Ay feleğinin altında yer alan bu dünya suretleri ki bunlar da bir anlamda akıla adını alırlar. Ayrık akıllara yakınlığı ve uzaklığı açısından bir derecelenmeye tabi oldukları kanaatindedir. Bu suretlerin en üstünde bulunanı ise kuşkusuz insani akıldır. Bu akıl kendi bulunduğu konumun altında bulunan maddi suretlere nazaran, ayrık akılların en üstünde bulunan ilk akıl konumundadır.İlk akıl ve insani akıl, kendi altında bulunanların suret ve gayesidirler. İbn-i Rüşd’e göre, semavi akılların en sonuncusu olan fa’âl akıl, insani akla en yakın olan akıldır. İbn-i Rüşd, bu durumu şöyle izah eder.“Bizim özümüze en yakın olan fa’âl akıldır; bu yüzdendir ki kimi filozoflara göre bizim onu , arada illet- malûl olmayacak şekilde ve biz olacak biçimde düşünmemiz gerekir...” 52 İbn-i Rüşd’e göre, bizim aklımız olan “bilfiil akıl” ile fa’âl akıl arasındaki tek fark derece farkın olmasından ibarettir. İbn-i Rüşd, bu durumu şöyle izah etmektedir. “ Madem ki bizdeki bilfiil akıl, şu alemdeki varlar ve bu alemdeki tek tek şeylerin-bütünüyle alemi kuşatacak biçimde-uzak ve yakın sebeplerine ilişkin bilgiden daha fazla bir şey değildir; öyleyse zorunlu olarak bizdeki bu akıl için fa’âl aklın mahiyetinin, bu alemdeki şeylerin tasavvurundan başka bir şey olmamamsı gerekir. Ancak, Fa’al aklın bu alemdeki şeyleri akletmesi daha yücedir.” 53 İbn-i Rüşd, semavi akılların 51 İbn-i Rüşd, Telhis-ü Kitabi’n-Nefs, (Thk.Fuad el-Ehvani)Kahire -1950, s.90-92 52 İbn-i Rüşd Risâlet’ün-Nefs(fi Resâilü İbn-i Rüşd el-Felsefiyye), Beyrut-1991, s.101 53 İbn-i Rüşd, Age,s.101 İbrahim MEMİŞ 138 sonuncusu olan fa’âl aklın akletmesinin kendi özünü akletmesi, ay-altı dünyadaki makul suretleri akletmesi olduğunu söylerken bununla onları insan için kuvveden fiile çıkarmayı kastettiğini söyler. İbn-i Rüşd’e göre, fa’âl aklın konusu zatıdır.O ilkesini sadece kendisiyle olan ilişkisi açısından düşünür ve böylece iş ilk ilkeye varıp dayanıncaya kadar devam eder. 54 İbn-i Rüşd’ün bu fikrinden maddeden bağısız mücerret bir birliği savunduğu fikrine ulaşabiliriz. Fa’al akıl bunun için yani kendisini akledebildiği için de soyutlama yaparak kavramları idrak etme yeteneğine sahiptir. İbn-i Rüşd’e göre, İlk Muharrik, ilk hareketi akletmeyle değil istekle verir. Alem canlıdır, yani bir nefsi vardır. Onun aklı da vardır. Semavi cisimler, hayvanlarda olduğu gibi his ve hayalle hareket etmezler; aksine akletmek suretiyle hareket ederler. Semavi cisimlerin duyuları yoktur; çünkü onlar bir korunma mekanizması olarak hayvanlarda bulunur. Onların hareketi, akletmeyle oluşan istek(Şevk)’ in sonucudur. Sema’da ilk hareket, en yüksek seviyede bir şevkle sağlanır. Şu halde semavi cisimlerin hareket ettiricileri kendileri hareket etmeyen akıllardır. Böyle otuz sekiz hareket ettirici ile, dokuz felek vardır. Onuncu, yani fa’âl akıl, bu hareket ettiricilerin onuncusudur. O ay feleğini hareket ettirir. O ay-altı varlıklarının hareketinin sebebidir. İşte, unsurlara ve öteki varlıklara suret veren bu akıldır. İnsan, semavi cisimlere en yakın varlıktır; bu da onun sahip olduğu akıl yüzündendir.O, ezeli varlık tabakası ile ve bozulmaya uğrayan varlık tabakaları arasında vasıtadır. Fa’âl akıl sayesinde insan, bu aklın hasıl ettiği suretleri kavrar. Fa’âl akıl ile ittisal de bundan ibarettir. 55 Görüldüğü gibi İbn- i Rüşd, insanın bilgisinin tam bir bilgi haline gelmesi veya hakikat haline gelmesi ancak Fa’al aklın kuşatmasıyla olur. İbn-i Rüşd’ün akıl konusundaki sınıflandırmasına baktığımız zaman, akıl formunun belirlenmesinde düşünme yeteneğine sahip olan kimsenin aldığı dış duyumlar ve izlenimlerle bu duyumların alınması sonucu ortaya çıkan eylemin verdiği tepkinin anlamlandırma konusunda etkili olduğu görülür. 54 İbn-i Rüşd, Age,s.21-22 55 İbn-i Rüşd, Telhis Mâ Bâ’d et-Tabia, (Neşr: Osman Emin), Kâhire- 1958, s.159 İbn-i Rüşd felsefesinde kavramsal olarak nefs ve akıl 139 İbn-i Rüşd’ün fikirlerinden, Fa’âl Aklın insandan tamamen ayrı madde ile her türlü karışıklıktan uzak ve tanrısal olduğunu görülür. Yine, Edilgin aklın da ilk olarak insanda var olan akıl olduğu, bireysel olmanın yanında geçici olma gibi bir özelliğinin bulunduğu, Fa’âl Aklın etkisi olmadan edilgin aklın düşünülemeyeceği ve Edilgin aklın gücünü ve etkinliğini Fa’âl Akıl’dan aldığı fikrine sahip olduğu açıktır. Aristoteles’ten etkilenen İbn-i Rüşd, onun sistemini de bazı noktalarda eleştirmiştir. İbn-i Rüşd'e göre, Allah, tüm varlıkları belli bir düzene göre yaratan sınırsız bir irade ve zorunlu bir varlıktır. Ona göre Tanrı, dünyayı kendisinden türeyen "ilk akıl”la yönetir. Bu “ilk akıl”dan da diğer akıllar türemiştir. Tanrı, yukardan aşağıya doğru bir hiyerarşi içinde evreni tasarlar. Tüm akılların İlk Akıl’dan türemesi, bütün insan akıllarının öz bakımından aynı olduğunu belirtir ve genel bir insan aklından bahseder. Sonsuz ve ölümsüz kabul ettiği “ebedi akıl”la da insanlığın ölümsüzlüğü sonucuna ulaşır.İbn-i Rüşd’ün akıllar sınıflandırmasına baktığımız zaman bilginin oluşumunun da belli süreç ve aşamalardan sonra oluştuğu fikrine ulaşabiliriz. Öyle ki insanın sahip olduğu duyular, akıl gibi idrak güçleri ve bunlara bağlı melekeler, hakikate ulaşma konusunda insana yardımcı olurlar. İnsanlar, gerçek manada bilginin teşekkülü için gerekli altyapıyı hazırlamada aynı seviyede değildirler. Burhan ehli (Havass) ve bu aşamaları geçebilecek durumda iken, sadece kendilerine sağlanan duyu ve hayal gücünün sağladığı imkanlar kadar bilgi sahibi olabilecek olanlar “Cumhur(hatabet) ve cedel ehli” bu imkana ulaşamazlar. İbn-i Rüşd’e göre bu farklılığın temelinde bulunan unsurlar; a) İnsanlar yaratılış itibarıyla birtakım gerçekleri kendi çabaları ile kavrayacak zihni yetenek ve kapasitede olmayışları veya bundan mahrum oluşları. b) veya onları doğruya ulaştıracak doğru yöntemi bilmeyişleri, c) arzularının esiri oluşları; d) gerçek hakikat bilgisi ile donanmış ve bu bilgiyi insana aktarabilecek seviyede bir muallimin olmayışı, şeklinde sıralanabilir. 56 Ancak İbn-i Rüşd nazarında, bu durum insanların bazı bilgilerden ebediyen mahrum olabilecekleri anlamına gelmez. İbn-i Rüşd, burada vahiy ve din olgusunu 56 İbn-i Rüşd, Faslu'l-Makâl, (Neşr. Bekir Karlığa), İstanbul-1992, s.72 Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|