Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
113
olacaqdır və bu, ikinci ölkə yalnız əmtəə 2-ni istehsal etməyə başlayana qədər davam edəcəkdir. Ticarətin başlaması ilə birinci ölkə yalnız əmtəə 1 üzrə ixtisaslşamağa başlayacaqdır və bu, yavaş-yavaş istehsal nöqtəsini A nöqtəsindən ox işarəsi istiqamətinə doğru hərəkət etdirəcəkdir və bu, birinci ölkənin əmtəə 1 üzrə tam ixtisaslaşmasını göstərən B nöqtəsinə qədər davam edəcəkdir.ikinci ölkə əmtəə 2 üzrə ixtisaslaşmağa başlayacaqdır və bu, onun istehsal nöqrtəsini A nöqtəsindən ox işarəsi istiqamətinə doğru hərəkət etdirəcəkdir və bu hərəkət B ’ nöqtəsindəki tam ixtisaslaşmaya qədər davam edəcəkdir. Tam ixtisaslaşma zamanı hər bir ölkə digərinə 60 vahidə qədər əmtəə 1 və əmtəə 2 sata bilər və E nöqtəsində hər iki əmtəənin istehlakını 20 vahid artıra bilər. Yeni laqeydlik əyrisi II yuxarıda yerləşəcəkdir və hər iki ölkədə ticarət nəticəsində artan istehlak səviyyəsində göstərəcəkdir. İstehlakın artımı masştab effekti nəticəsində baş verdi, belə ki, ölkələr müəyyən əmtəə üzrə ixtisaslaşmağa başlayaraq məcmu olaraq hər iki əmtəədən ticarətə qədər olandan daha çox istehsal etməyə başladılar. Masştab iqtisadiyyatını müəyyən edərkən bir vahidə çəkilən amil xərclərinin artımının istehsalın bir vahiddən artıq artımına səbəb olduğunu söyləyən zaman istehsalın artımın hansı struktur dəyişiklikləri hesabına baş verdiyini də müəyyən etmək lazımdır. Bu cür hərəkətlər ayrıca firma-istehsalçıya münasibətdə xarici və ya daxili ola bilər. Beləliklə, istehsal artımı aşağıdakı struktur dəyişiklikləri hesabına baş verir:
masştabın xarici effekti hesabına, yəni ümumilikdə sahədə istehsal masştabının artımı nəticəsində müəssisə daxilində əmtəə vahidinə çəkilən xərclər azalır;
artımı nəticəsində müəssisə çərçivəsində əmtəə vahidinə çəkilən xərclər azalır. Masştabın xarici effekti bir əmtəənin istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrinin sayının artımını nəzərdə tutur. Bu zaman həmin müəssisələrinin ölçüsü dəyişməz qalır. Adətən bu zaman bazarda rəqabət səviyyəsi məqbul həddə olur. Bu isə o deməkdir ki, ixracatçılar təsir edə bilmədikləri cari qiymətlərlə istədikləri qədər əmtəə sata bilərlər. Buna misal kimi kompüter sənayesini göstərmək olar. Sənayenin inkişaf etməsi ixtisaslaşmış əməyin yetişməsinə səbəb olur ki, bu da həmin sənayenin müəssisəsinin xərclərinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Masştabın daxili effekti əmtəə istehsalının əvvəlki səviyyədə qaldığını, lakin həmin əmtəənin istehsalı ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərinin sayının azalmasını nəzərdə tutur. Əksər hallarda bu qeyri-təkmil rəqabətə gətirib çıxarır ki, bu zaman da istehsalçılar öz əmtəələrinin qiymətlərinə təsir göstərə bilirlər və qiyməti azaltmaq yolu ilə satış həcminin artımını təmin edirlər. Avtomobil sənayesi bunun tipik bir nümunəsidir. Tədqiqatlar göstərir ki, bir il ərzində az sayda avtomobil istehsal edən kiçik bir firmanın xərcləri iri avtomobil firmalarının xərclərindən çox yüksək olur. Masştab effekti istehsal amilləri ilə eyni səviyyədə təmin olunan ölkələr arasındakı ticarəti, həmçinin texnologiya cəhətdən yaxın olan ölkələr arasındakı ticarəti izah edir. Masştab iqtisadiyyatı beynəlxalq ticarət baxımından bir sıra nəticələrə gətirib çıxarır. Ölkə daxili bazarda istehlakçıların ala biləcəyi çox saylı əmtəələrdən az miqdarda istehsal etməkdənsə, masştab iqtisadiyyatına malik bir neçə sənaye üzrə ixitsaslaşır və yerdə qalan əmtəələri xaricdən idxal edir. Beləcə, masştab iqtisadiyyatı xərcləri aşağı salaraq, istehsal və zövqlər baxımından bir-birinə bənzəyən ölkəlrə arasında qarşılıqlı faydalı ticarəti təmin edir. Masştab iqtisadiyyatı beynəlxalq ticarətdə istehlakşıya müəyyən bir əmtəənin müxtəlif tiplərinin təqdim edilməsinə şərait yaradaraq rıfahın artırılmasına öz töhfəsini verir. Məsələn, avtomobili nümunə kimi götürsək kimsə alman avtomobilini, kimsə də yapon avtomobilini xoşlayır və masştab iqtisadiyyatı onlara bu seçimi etmək imkanı yaradır. 114
Masştabın daxili effektinin ekstremal halı kimi tam inhisarı, yəni müəssisənin bazarda rəqibi olmadığı situasiyanı göstərmək olar. Lakin, bazarda ancaq bir istehsalçının fəaliyyət göstərdiyi hala çox nadir hallarda rast gəlmək olur. əksinə, eyni bir əmtəənin istehsalı ilə məşğul olan az sayda firmaların mövcud olduğu bazara, yəni oliqopoliyaya daha tez-tez rast gəlinir. Bu cür bazarda oliqopoliya şəraitində inhisarçı rəqabət inkişaf edir. Bu cür rəqabət hər bir müəssisənin inhisar vəziyyətində olduğunu, lakin onun məhsulunun qiymətinin digər firmaların qiymətlərindən asılı olduğunu nəzərdə tutur. Beynəlxalq ticarəti inhisarçı rəqabət şəraitində izah edən nəzəriyyənin inkişafına yeni nəsil amerikan iqtisadçısı Pol Kruqman böyük töhfə vermişdir. Əgər, X – konkret firmanın satışları; S – sahənin ümumilikdə satışları; n – sahədə firmaların sayı; b – firmanın bazar payının onun əmtəəsinə olan qiymətdən asılılığını göstərən tələb dəyişənidirsə; P – konkret firmanın əmtəəsinin qiymətidirsə,
– rəqabətdə olan analoji əmtəələrin orta qiymətidirsə, onda
P P b n S X 1 (2.9) Əgər firma öz əmtəələrini orta bazar qiymətindən yüksək qiymətə (P> P ) satırsa, onda, onun bazarda payı (S/n) kiçik olacaqdır (X qiymətindən kiçik qiymətə (P< P ) satırsa, onda, onun bazarda payı (S/n) böyük olmalıdır (X>S/n). İnhisarçı rəqabətin beynəlxlaq ticarətə təsirini müəyyən etmək üçün ilk növbədə firmaların sayı və onların əmtəələrinin qiymətləri arasındakı əsas qarşılıqlı əlaqələri müəyyən etmək lazımdır:
nə qədər çox olarsa hər bir müəssisənin istehsal həcmi bir o qədər az və əmtəə vahidinə çəkilən orta xərclər bir o qədər çox olar;
müəssisələr çox olduqca rəqabət güclənir və qiymətlər aşağı düşür;
firmaların satış qiymətləri ilə onların sayı arasında qarşılıqlı əlaqə - qiymət orta bazar səviyyəsini keçirsə bazarda əlavə sayda müəssisələr meydana gəlir və əksinə, qiymət orta səviyyədən aşağıdırsa təsərrüfat subyektlərinin sayı azalır. İnhisarçı rəqabət modeli üçün birinci iki əlaqə daha vacibdir. Beynəlxalq ticarət satış bazarının həcmini artırır. Bazarda firmaların sayı ilə bir firmaya düşən orta istehsal xərcləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə aşağıdakı xətti bərabərliklə ifadə edilir: c S F n c X F C (2.10) Burada, C – orta xərclərdir; F – firmanın istehsal həcmindən asılı olmayan daimi xərclərdir; c – firmanın son hədd xərcləridir. Bu bir növ oliqopolik bazarda təklifin tənliyidir. O göstərir ki, firmanın istehsalının X həcmi artdıqca onun orta xərcləri azalır, çünki, fiksə edilmiş xərclər daha çox istehsal edilmiş əmtəə kəmiyyətinə bölünür. Bazar tarazlığı şəraitində bütün firmalar öz məhsullarına görə bərabər qiymət almalıdırlar, yəni P = P . Lakin bu halda, 2.9 bazar Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|