Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.3. Əmtəələrlə beynəlxalq ticarətin müasir inkişaf səviyyəsi, onun əmtəə və coğrafi strukturlarında müşahidə edilən əsas meyllər
129
intensiv şəkildə istifadə edildiyi sahələrdə istehsalın çoxalmasına və gəlirlərin artmasına və digər sahələrdə istehsalın və gəlirlərin azalmasına gətirib çıxarır. 4.
İstehsal amilləri ilə eyni cür və ya çox yaxın dərəcədə təmin edilmiş ölkələr arasında ticarət, ölkələrin müqayisəli üstünlüklər əsasında deyil, masştab iqtisadiyyatı əsasında müəyyən əmtəələrin istehsalında ixtisaslaşması ilə izah edilir. Masştab iqtisadiyyatı dedikdə istehsalın elə bir inkişafı nəzərdə tutulur ki, amil xərclərinin bir vahid artımı istehsalın bir vahiddən artıq artımına gətirib çıxarır. Masştabın xarici effekti bir əmtəənin istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrinin sayının artımını nəzərdə tutur. Bu zaman həmin müəssisələrinin ölçüsü dəyişməz qalır. Adətən bu zaman bazarda rəqabət səviyyəsi məqbul həddə olur. Masştabın daxili effekti əmtəə istehsalının əvvəlki səviyyədə qaldığını, lakin həmin əmtəənin istehsalı ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərinin sayının azalmasını nəzərdə tutur. 5.
zaman da istehsalçılar öz əmtəələrinin qiymətlərinə təsir göstərə bilirlər və qiyməti azaltmaq yolu ilə satış həcminin artımını təmin edirlər. Masştabın daxili effektinin ekstremal halı tam inhisardır, yəni müəssisənin bazarda rəqibi olmadığı situasiyadır. İnhisarçı rəqabət çərçivəsində ticarət modeli ondan çıxış edir ki, beynəlxalq ticarət satış bazarının həcmini genişləndirir. İki ölkə bir-birləri ilə ticarət etdikləri halda məcmu bazar iki ölkənin bazarlarının sadə cəmindən daha geniş olur və onların istehsal etdikləri əmtəələrin çeşidi genişlənir, əmtəə vahidinin qiyməti aşağı düşür. Beynəlxalq ticarət nəticəsində masştab effekti işə düşür. 6.
axından ibarətdir: sahədaxili ticarət – ölkələr arasında bir sahənin differensiallaşmış məhsulları ilə mübadilə; sahələrarası ticarət – ölkələr arasında müxtəlif sahələrin homogen məhsulları ilə mübadilə. Sahədaxili ticarət analoji əmtəələrin differensiasiyasını əks etdirir və təxminən eyni dərəcədə inkişaf etmiş ölkələr arasında və bir-birinə yaxın sahələr çərçivəsində inkişaf edir. Sahədaxili ticarət modeli çərçivəsində ölkə bir əmtəə və ya onun dar çeşidini istehsal edir və masştab effektinin üstünlüklərindən istifadə edir. Sahədaxili ticarət eynitipli əmtəələrlə beynəlxalq ticarəti izah edir və müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsini inkar etməyərək onu daha da zənginləşdirir. Sahədaxili ticarət indekslə ölçülür və bu indeks onun inkişaf etmiş ölkələrin ticarətində payının daim artdığını göstərir. 7.
Kəsişən tələb və tələb reversi nəzəriyyələri beynəlxalq ticarəti əmtəə təklifi baxımından deyil, əmtəəyə olan tələb baxımından izah edir. Müxtəlif ölkələrdə eyni səviyyəli gəlirlərə malik istehlakçılar eyni zövqə malik olduğundan və hər bir ölkə üçün o əmtəələri ixrac etmək asan olur ki, onun istehsalı və ticarətində daxili bazarda böyük təcrübə əldə edilmişdir. Əmtəə o ölkələrə müvəffəqiyyətlə ixrac ediləcəkdir ki, hər iki ölkədə tələbin strukturu eynidir və ya ixracatçı ölkənin daxili tələbinin strukturu ilə müqayisə edilə biləndir. İki ölkə arasında ticarət keyfiyyəti təxminən eyni olan əmtəələrlə aparılacaqdır. Hər iki ölkədə nə qədər çox əhali eyni səviyyədə gəlirə malikdirsə, ticarətin səviyyəsi də bir o qədər yüksək olacaqdır. İstehsal amillərinin reversi nəzəriyyəsinə uyğun olaraq, eyni bir əmtəə əməkdən bol olan ölkələrdə əməktutumlu, kapitaldan bol olan ölkələrdə isə kapitaltutumlu ola bilər. Bu, istehsal amillərinin qarşılıqlı əvəzedilməsinin elastikliyi şəraitində baş verir və ticarətin əsası kimi çıxış edir. Tələbin reversi nəzəriyyəsinə uyğun olaraq, ölkə əmtəənin istehsalı və ixracı üçün öz ticarət partnyorlarına nisbətən istehsal amilləri ilə daha yaxşı təmin olunmasına baxmayaraq, güclü daxili tələb nəticəsində əmtəəni idxal edə bilər. Empirik tədqiqatlar bu cür hadisələrin olduğunu təsdiq edir, lakin onların beynəlxalq ticarətdə rolu bir o qədər də yüksək deyil. 130
8.
Beynəlxalq ticarətin klassik nəzəriyyələri kökündən inkar edən nəzəriyyələrindən texnoloji fərq teoreminə görə, yeni bir əmtəə kəşf edən sənayeləşmiş ölkə bu əmtəənin ilk ixracatçısı olur və vaxt keçdikcə yeni əmtəə təqlid yolu ilə və ya sərbəst bir əmtəə əmtəə vəziyyətinə gələrək digər ölkələrin ixtiyarına keçir. Bu ölkələrdə əməyin ucuzluğu və ya təbii resurs üstünlükləri səbəbi ilə haqqında söhbət gedən əmtəə ilk istehsal ölkəsindən daha ucuz istehsal edilməyə başlanır. Beləcə də əmtəə daha az inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən ixrac olunmağa başlayır. Əmtəəni ilk icad edən ölkə isə bu ölkələrlə rəqabəti uduzduğundan həmin əmtəəni idxal etməyə başlayır. Əmtəənin həyat dövrləri nəzəriyyəsinə görə, ölkələrin bir qismi mövcud əmtəələr, digər bir qismi isə yeni əmtəələr üzrə ixtisaslaşırla və bir əmtəə yeni əmtəə vəziyyətindən köhnə əmtəə vəziyyətinə keçdikcə, yəni öz ―həyatı‖nın müxtəlif dövrlərini yaşadıqca istehsalın coğrafi yeri də dəyişir. Ölkələrin rəqabət üstünlükləri nəzəriyyəsinə görə, daxili bazarda sərt rəqabət firmaları xarici bazara çıxmağa stimullaşdırır, xarici bazar axtarmağa sövq edir. Bununla yanaşı, daxili bazarda rəqabət qabiliyyətli əmtəələrin kifayət qədər olduğu şəraitdə xarici satış bazarının tapılması məsələsi nisbətən asanlıqla həll edilir. Bu baxımdan, xarici ticarətdən daha çox uduş qazanmaq üçün milli əmtəələrin rəqabət qabiliyyətliliyini yüksəltməyə ehtiyac vardır.
Beynəlxlaq ticarət BİM-in ənənəvi və əsas formasıdır. Bütün BİM formalarının təxminən 80%-i onun payına düşür. İkinci dünya müharibəsindən sonra beynəlxalq ticarətin inkişafına təsir edən amillər aşağıdakılar olmuşdur: 1.
dərinləşməsi milli iqtisadiyyatların aşıqlıq göstəricisinin (ixrac kvotası) bütün dünya ölkələri üzrə təxminən 1,5-2 dəfə artmasına gətirib çıxarmışdır. 2.
səbəb olmuşdur. Bu, məhsulların mənəvi cəhətdən köhnəlməsinin sürətlənməsinə (əvəəl orta hesabla 15 il təşkil edən bu müddət indi 5 ilə düşmüşdür), əsas kapitalın dinamik yenilənməsinə, yeni sənaye sahələrinin yaranmasına, əvvəl məlim olmayan cəhətlərə malik yeni əmtəələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Dünya əmtəə dövriyyəsiən hər il təxminən 10% yeni əmtəə cəlb olunur. Zəruri əmtəələrin müasir eşidi o qədər genişdir ki, heç bir ölkə özünü bütün əmtəələrlə tam təchiz etmək iqtidarında deyildir. Bu isə beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsinə və beynəlxalq ticarətin artımına gətirib çıxarır. 3.
transmilli şirkətlərin dünya bazarlarında fəaliyyətinin aktivləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Transmilli şirkətlərin beynəlxlaq ticarətdə payı 40%-ə yaxındır. Onların ayrı-ayrı ölkələrin xarici ticarətində xüsusi çəkisi isə 70%-ə qədər qalxmışdır. Məhz transmilli şirkətlər beynəlxalq ticarətə yeni-yeni ölkələri, regionları, əmtəələri cəlb edirlər. 4.
Kapital ixracının, xüsusilə də birbaşa investisiyaların masştabının və templərinin artımı dünyanın ixrac potensialının güclənməsinə, beynəlxlaq əmtəə dövriyyəsinin artımına səbəb olmuşdur. Yəni, kapital ixracı əmtəə ixracının stimullaşdırmaqla onun artmasına gətirib çıxarmışdır. 5.
qədəm qoymuş yeni müstəqil dövlətlərin formalaşması da beynəlxalq ticarətə müsbət Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|