Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sxem 2.1 M.Porterin “rəqabət rombu”nun sxemi
127
Beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin inkişafında XX əsrin 80-ci illərində amerikan iqtisadçısı Maykl Porterin işlədiyi ölkələrin rəqabət üstünlükləri nəzəriyyəsi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. O özünün bu nəzəriyyəsində klassik və neoklassik iqtisadçıların baxışları ilə neotexnoloji məktəbin təmsilşilərinin baxışlarını bir araya gətirə bilmişdir. Alim dünya ticarətinin ikidə bir hissəsini özündə cəmləşdirən 10 ən iri sənaye ölkələrinin şirkətlərinin praktiki fəaliyyəti üzrə tədqiqat apararaq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, dünya bazarında ölkənin rəqabət qabiliyyətinin bir-biri ilə qarşılıqlı fəaliyyətdə və əlaqədə olan dörd başlıca parametri mövcuddur: 5.
Amillərin şəraiti. Bu zaman müəyyən sahədə müvəffəqiyyətlə rəqabət aparmaq üçün lazım olan konkret istehsal faktorları nəzərdə tutulur. M.Porter klassik amillər nəzəriyyəsini də qəbul etməklə onların sırasına yenilərini də əlavə edir. 6.
Əmtəə və xidmətlərə tələb şəraiti. Bu, sahə tərəfindən təklif edilən məhsul və xidmətlərə daxili bazarda olan tələbi nəzərdə tutur. Tələb müəssisənin inkişafını müəyyən edən əsas parametrdir. Bu zaman daxili tələbin vəziyyəti xarici bazarın potensial imkanları ilə birlikdə situasiyaya əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Burada müəssisənin xarici bazarlara çıxışına təsir edən milli xüsusiyyətləri (iqtisadi, mədəni, təhsil, etnik, adət və ənənələr) də nəzərə almaq lazımdır. M.Porterin yanaşması ayrı- ayrı şirkətlərin fəaliyyəti üçün daxili bazarın əsas əhəmiyyət kəsb etdiyini qəbul edir. 7.
Ölkələrin firmalarının strategiyası, onların strukturu və rəqabəti. Bu, ölkədə firmaların yaradılması və idarəedilməsini müəyyən edən şəraiti və daxili baxarda rəqabətin xarakterini nəzərdə tutur. Firma tərəfindən seçilən bazar strategiyası və lazımi çevikliyi təmin edən təşkilati struktur beynəlxalq ticarətə müvəffəqiyyətlə qoşulmanın əsas şərtlərindən biridir. 8.
Ölkədə mövcud olan qohum və yaxın sahələrin xarakteri. Bu zaman ölkədə dünya bazarında rəqabət qabiliyyətli olan qohum və ya yaxın sahələrin mövcudluğu və ya qeyri-mövcudluğu nəzərdə tutulur. Müvafiq avadanlıqla təminat, nəqliyyat, komersiya və maliyyə strukturları ilə sıx əlaqələr rəqabət baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sayılan parametrlər özlüyündə milli ―romb‖ əmələ gətirirlər ki, onun da komponentləri bir-birlərini qarşılıqlı surətdə gücləndirir (sxem 2.1).
Firmaların strategiyası, onların strukturu və rəqabəti
Qohum və yaxın sahələr
Amillər şəraiti
Tələb şəraiti
Təsadüf
Hökumət
128
Bu sistemə həmçinin təsadüfi hadisələr və hökumətin siyasəti də əlavə edilir. Bu parametrlər ölkənin rəqabət üstünlüklərini həm gücləndirə, həm də zəiflədə bilər. M.Porterə görə, daxili bazarda rəqabətin mövcudluğu mühümdür. O, dövlət tərəfindən müdafiə edilərək istehsalın bir milli firmada cəmləşdirilməsinin potensial səmərəliliyini qəti surtədə rədd edir. Bu cür dövlət firmalarının əksəriyyəti aşağı səmərəliliyi, təbii ehtiyatlarda qeyri-səmərəli sitifadəsi və aşağı əmək məhsuldarlığı ilə fərqlənir. Daxili bazarda sərt rəqabət firmaları xarici bazara çıxmağa stimullaşdırır, xarici bazar axtarmağa sövq edir. Bununla yanaşı, daxili bazarda rəqabət qabiliyyətli əmtəələrin kifayət qədər olduğu şəraitdə xarici satış bazarının tapılması məsələsi nisbətən asanlıqla həll edilir. Bu baxımdan, M.Porterin nəzəriyyəsinə görə, xarici ticarətdən daha çox uduş qazanmaq üçün milli əmtəələrin rəqabət qabiliyyətliliyini yüksəltməyə ehtiyac vardır.
1. Beynəlxalq ticarətin ən yeni nəzəriyyələri ya klassik nəzəriyyələrin prinsiplərini inkişaf etdirərək onları daha çox əmtəə, ölkə və istehsal amilinə aid edir, ya da beynəlxalq ticarətin hnasısa səbəblərdən klassik nəzəriyyələr tərəfindən izah edilməmiş ayrı-ayrı tərəflərini öyrənir. Bu iki qrup ən yeni nəzəriyyələr beynəlxalq ticarəti əsasən təklif baxımından öyrənirlər. Üçüncü qrup nəzəriyyələr klassik nəzəriyyələri tam olaraq inkar edir və onları köhnəlmiş elan edir və beynəlxalq ticarətin özünəməxsus izahını təklif edirlər. Bu qrup nəzəriyyələr beynəlxalq ticarətdə əmtəəyə olan tələb və təklifin öyrənilməsinə adətən bərabər dərəcədə diqqət ayırır. 2.
Spesifik istehsal amilləri modeli bütün amilləri mobil (sahələr arasında sərbəst hərəkət edə bilən) və spesifik (yalnız müəyyən sahələr üçün xarakterik olan) amillərə bölür. Ölkələrin istehsal amilləri ilə fərqli təmini əmtəələrin nisbi təklifində və onların qiymətlərində fərqlərə gətirib çıxarır ki, bu da ölkələri bir-biri ilə ticarət etməyə sövq edir. Beynəlxalq ticarət nəticəsində, ixrac sektoru üçün spesifik olan amillər inkişaf edir, idxalla rəqabətdə olan sahələr üçün spesifik olan amillər isə azalır. Bu sahələr arasında sərbəst hərəkət edən mobil amillər ya arta, ya da azala bilərlər. İxrac sahələri üçün spesifik olan amillərin sahiblərinin gəlirləri artır, idxalla rəqabətdə olan sahələr üçün spesifik olan amillərin sahiblərinin gəlirləri isə azalır. 3.
Mütləq və müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyələri istisna olmaqla, beynəlxalq ticarətin bütün nəzəriyyələri üçün ticarət nəticəsində əldə edilən gəlirlərin bölgüsü və yenidən bölgüsü məsələsinin öyrənilməsi əsas problemlərdən biridir. Hekşer-Olinin istehsal amillərinin nisbəti nəzəriyyəsi göstərdi ki, nisbətən daha bol istehsal amillərinə sahib olanlar ticarətdən udur, daha qıt istehsal amillərinə sahib olanlar isə ticarətdən uduzurlar. Hekşer- Olin-Samuelsonun istehsal amillərinin qiymətlərinin bərabərləşdirilməsi teoremi isə belə bir nəticəyə gəldi ki, ticarət nəticəsində əmtəələrin nisbi qiymətlərinin istehsal amillərinin nisbi qiymətlərinin bərabərləşməsinə gətirib çıxarması son nəticədə istehsal amillərinin sahiblərinin gəlirlərini bərabərləşdirir. Əgər ticarət istehsalın spesifik amillərinə əsaslanırsa, onda Samuelson-Cons teoreminə uyğun olaraq, ixrac sahələri üçün spesifik olan istehsal amili sahiblərinin gəlirləri artır, idxalla rəqabətdə olan sahələr üçün spesifik olan istehsal amilləri sahiblərinin gəlirləri isə azalır. Stolper-Samuelson teoreminə görə, beynəlxalq ticarət qiyməti artan əmtəənin istehsalında intensiv şəkildə istifadə edilən istehsal amilinin sahibinin gəlirlərinin artmasına və qiyməti azalan əmtəənin istehsalında intensiv şəkildə istifadə edilən istehsal amilinin sahibinin gəlirlərinin azalmasına gətirib çıxarır. Rıbçinski teoreminə görə isə istehsal amillərindən birinin təklifinin artması həmin amilin daha Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|