1
SAYLI
P
ROTOKOLUN
3-
CÜ MADDƏSI ÜZRƏ TƏLIMAT
–
A
ZAD SEÇKI HÜQUQU
I. Ümumi prinsiplər
Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 3-cü maddəsi: Azad seçki hüququ
“Razılığa gələn
Yüksək Tərəflər qanunverici hakimiyyət orqanını seçərkən xalqın
iradəsini sərbəst ifadə edə biləcəyi şəraitdə ağlabatan dövriliklə gizli azad seçkilər
keçirməyi öhdələrinə götürürlər
.”
A. Maddənin əhəmiyyəti və tətbiq dairəsi
1. “Konvensiyanın preambulasına əsasən, təməl insan hüquqları və azadlıqları ‘effektiv
siyasi demokratiya’ vasitəsilə daha yaxşı təmin olunur. 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsi
demokratiyanın səciyyəvi prinsipini təsbit etdiyinə görə Konvensiya sistemində mühüm
əhəmiyyət kəsb edir” (
Matye-Moen və Klerfeyt Belçikaya qarşı
, 47-ci bənd).
2. 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsi yalnız qanunverici orqanın seçilməsinə aiddir. Amma bu
ifadə təkcə milli parlamentlə məhdudlaşmır. Belə ki, müvafiq dövlətin konstitusiya quruluşu
nəzərdən keçirilməlidir (
Timke Almaniyaya qarşı
, Komissiyanın qərarı). Ümumiyyətlə, 1
saylı Protokolun 3-cü maddəsinin tətbiq dairəsinə yerli seçkilər, yəni istər bələdiyyə seçkiləri
(
Ksuereb Maltaya qarşı
;
Salleras Llinares İspaniyaya qarşı
), istərsə də regional seçkilər
(
Malyar Fransaya qarşı
) daxil deyil. Məhkəmə bu qənaətə gəlib ki, bir çox ölkələrdə yerli
hakimiyyət orqanlarına həvalə olunan tənzimləyici normativ aktları və qaydaları qəbul etmək
səlahiyyətini 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsində qeyd edilən qanunvericilik səlahiyyətindən
fərqləndirmək lazımdır, baxmayaraq ki, qanunvericilik səlahiyyətinə malik orqan təkcə milli
parlamentlə məhdudlaşmır (
Molka Polşaya qarşı
(qərardad)).
Prezident seçkilərinə gəlincə, Məhkəmə bu fikirdədir ki, dövlət başçısının səlahiyyətləri özü-
özlüyündə 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsində nəzərdə tutulan "qanunverici orqanın"
səlahiyyətləri kimi şərh oluna bilməz. Bununla belə, o, 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsinin
prezident seçkilərinə tətbiqinin mümkünlüyünü istisna etmir. Müvafiq dövlət başçısının
vəzifəsinin ona qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etmək və ya qanunvericilik aktları qəbul
etmək səlahiyyəti verdiyi, yaxud qanunvericiliyin qəbuluna nəzarət etməsinə imkan verən
geniş səlahiyyətlərə, yaxud da qanunvericiliyi qəbul edən əsas orqanlara etimadsızlıq
göstərmək səlahiyyətinə malik olduğu müəyyən edilərsə, o, yəqin ki, 1 saylı Protokolun 3-cü
maddəsində nəzərdə tutulan "qanunverici orqan" hesab edilə bilər (
Boşkoski Keçmiş
Yuqoslaviya Respublikası Makedoniyaya qarşı
(qərardad);
Brito Da Silva Gerra və Souza
Manyo Portuqaliyaya qarşı
(qərardad)). Bununla belə, sonrakı işlərdə bu imkandan heç vaxt
istifadə edilməyib və hətta bu barədə heç bir söz deyilməyib (
Paksas Litvaya qarşı
[BP];
Ançuqov and Qladkov Rusiyaya qarşı
, 55-56-cı bəndlər).
3. Məhkəmə bir sıra hallarda bu rəydə olub ki, Avropa Parlamenti 1 saylı Protokolun 3-cü
maddəsində nəzərdə tutulmuş "qanunverici orqanın" bir hissəsini təşkil edir (
MetyusBirləşmiş
Krallığa qarşı
[BP], 45-54-cü bəndlər;
Okketto İtaliyaya qarşı
(qərardad), 42-ci bənd).
4. Seçkilərin faktiki cəhətlərinə gəlincə, Komissiyanın və Məhkəmənin dəfələrlə təkrar etdiyi
kimi, 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsində yalnız o nəzərdə tutulur ki, onlar azad və gizli
səsvermə yolu ilə keçirilməlidir (
X. Birləşmiş Krallığa qarşı
, Komissiyanın 6 oktyabr 1976-cı
il tarixli qərarı). Həmin maddədə daha sonra aydınlıq gətirilir ki, seçkilər ağlabatan dövriliklə
keçirilməlidir. Belə məsələlərin qiymətləndirilməsində dövlətlərin sərbəstliyinin hüdudları
genişdir. Bununla belə, presedent hüququnda aşağıdakı rəhbər prinsiplər təqdim edilib:
5
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi
1
SAYLI
P
ROTOKOLUN
3-
CÜ MADDƏSI ÜZRƏ TƏLIMAT
–
A
ZAD SEÇKI HÜQUQU
“Komissiya hesab edir ki, seçkilərin ağlabatan dövriliklə keçirilib-keçirilməməsi məsələsi
parlament seçkilərinin məqsədi nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilməlidir. Həmin məqsəd isə
üstünlük təşkil edən ictimai rəydə baş verən əsaslı dəyişikliklərin xalq nümayəndələrinin
rəylərində də öz əksini tapmasını təmin etməkdən ibarətdir. Prinsipcə parlament, uzunmüddətli
qanunvericilik planları da daxil olmaqla, qanunvericilik ideyalarını formalaşdırmaq və həyata
keçirmək imkanına malik olmalıdır. Seçkilər arasındakı müddətin həddən artıq az olması
seçicilərin iradəsinin həyata keçirilməsi üçün siyasi planların hazırlanmasına mane ola bilər;
həmin müddətin həddən artıq uzun olması isə parlamentdəki siyasi qrupların durğunluğuna
gətirib çıxara bilər ki, bu da seçicilərin üstün tutulan iradəsinə heç bir aidiyyəti olmayan
durumla nəticələnə bilər.” (
Timke Almaniyaya qarşı
, Komissiyanın qərarı)
5. Məhkəmənin presedent hüququnda ümumi seçki tələbi davamlı olaraq inkişaf etdirilib və
hazırda təməl prinsipdir (
X. Almaniyaya qarşı
, Kommissiyanın qərarı;
Hörst Birləşmiş
Krallığa qarşı (№ 2)
[BP], 59 və 62-ci bəndlər;
Matye-Moen və Klerfeyt Belçikaya qarşı
, 51-
ci bənd). Lakin 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsi seçki hüququnun həyata keçirilməsi
məsələsində bütün vətəndaşlara qarşı bərabər rəftar prinsipini özündə ehtiva etsə də, buradan
heç də belə nəticə çıxmır ki, seçkinin nəticəsinin müəyyənləşdirilməsində bütün səslər eyni
çəkiyə malik olmalıdır. Belə ki, miqdarı parlamentə düşmək üçün müəyyən edilmiş həddi
keçməyən səslərin "hədər getməsini" seçki sistemində istisna etmək olmaz (
yenə orada
, 54-cü
bənd;
"Yeni Demokratlar" Partiyası və "Bizim Torpaq" Partiyası Latviyaya qarşı
(qərardad)).
6. Bununla belə, hər bir seçicinin səsinin qanunvericilik orqanının təşkilinə təsir göstərməsi
mümkün olmalıdır, əks halda səsvermə hüququ, seçki prosesi və son nəticədə demokratik
quruluşun özü mənasını itirmiş olardı (
Riza və başqaları Bolqarıstana qarşı
, 148-ci bənd).
Beləliklə, dövlətlər seçkilərin təşkilində geniş qiymətləndirmə sərbəstliyinə malikdirlər. Seçki
dairələrinin sərhədlərinin qeyri-bərabər sayda əhalisi olan dairələrin meydana çıxmasına
səbəb olan tərzdə müəyyənləşdirilməsi 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsini pozmur, bu şərtlə
ki, seçkilər xalqın sərbəst iradəsini düzgün əks etdirmiş olsun (
Bompar Fransaya qarşı
(qərardad)). Nəhayət, qanunverici orqanın seçilməsində xalqın öz rəyini sərbəst surətdə ifadə
etməsini təmin edən seçki sisteminin (bu, istər proporsional təmsilçiliyə əsaslanan sistem,
istərsə də majoritar və ya hər hansı digər sistem olsun)seçilməsi elə məsələdir ki, burada
dövlət geniş qiymətləndirmə sərbəstliyinə malikdir (
Metyus Birləşmiş Krallığa qarşı
[BP],
64-cü bənd).
B. Şərh prinsipləri
7. 1 saylı Protokolun 3-cü maddəsi Konvensiyanın və Protokolların digər substantiv (maddi-
hüquqi) normalarından fərqlənir, belə ki, bu maddədə müəyyən hüquq və ya azadlıq deyil,
Razılığa gələn Yüksək Tərəfin öhdəliyi, yəni xalqın öz rəyini sərbəst ifadə etməsini təmin
edən seçkilərin keçirilməsi öhdəliyi müəyyən edilib. Lakin 1 saylı Protokolun 3-cü
maddəsinin hazırlanmasına aid materialları və bu maddənin bütövlükdə Konvensiya
baxımından şərhini nəzərə alaraq, Məhkəmə müəyyən edib ki, bu maddə həm də seçmək
hüququndan (seçki hüququnun "aktiv aspekti") və seçilmək hüququndan (seçki hüququnun
"passiv aspekti") ibarət olan fərdi hüquqları nəzərdə tutur (
Matye-Moen və Klerfeyt Belçikaya
qarşı
, 48-51-ci bəndlər;
Jdanok Latviyaya qarşı
[BP], 102-ci bənd).
8. Sözügedən hüquqlar qeyri-məhdud deyil. Onlara "dolayı məhdudiyyətlərin" tətbiqi
mümkündür və bu sahədə iştirakçı dövlətlərə geniş qiymətləndirmə sərbəstliyi verilməlidir. 1
saylı Protokolun 3-cü maddəsi ilə əlaqədar olan "dolayı məhdudiyyətlər" konsepsiyası həmin
maddənin təmin etdiyi hüquqlara qoyulan məhdudiyyətlərin güddüyü məqsədlərin
münasibliyinin müəyyənləşdirilməsi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. 3-cü maddənin tətbiq
dairəsinin 8-11-ci maddələrdə sadalanan "qanuni məqsədlər" kimi məqsədlərlə
məhdudlaşdırılmadığını nəzərə alsaq, deməli, iştirakçı dövlətlər məhdudiyyətə haqq
6
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi