D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

261
   
 
 
Nərmin Məmmədova,
   
ADPU-nun  Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının magistrantı                           
 
 
SİFƏTİN DƏRƏCƏ KATEQORİYASININ 
TƏDQİQİ TARİXİ
    
Sifəti  digər  nitq  hissələrindən  fərqləndirən  ən  əsas  xüsusiyyət 
onun  dərəcə  kateqoriyasına  malik  olmasıdır.  Sifətin  dərəcələrinin 
sayı ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən müxtəlif cür verilmişdir: M.Ka-
zımbəy “Türk-tatar dilinin qrammatikası” (1839) əsərində sifətin üç 
dərəcəsini göstərmişdir: müqayisə, kiçiltmə, üstünlük; H.Mirzəzadə 
“Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasına aid materiallar” (1953) 
əsərində sifətin üç dərəcəsini göstərmişdir: adi, azaltma və ya kiçilt-
mə, çoxaltma dərəcəsi. Çoxaltma dərəcəsini də öz növbəsində nis-
bət, artıqlıq və şiddətləndirmə növlərinə bölmüşdür; Ə.Dəmirçiza-
də “Azərbaycan dilinə aid tədqiqlər” kitabında sifətin üç dərəcəsini 
müəyyənləşdirmiş, üstünlük dərəcəsini öz növbəsində müqayisə, üs-
tünlük və artıqlıq olmaqla üç növə ayırmışdır; M.Hüseynzadə 1954-
cü ildə nəşr olunmuş “Müasir Azərbaycan dili” kitabında sifətin altı 
dərəcəsini qeyd etmişdir: adi, müqayisə, üstünlük, şiddətləndirmə, 
kiçiltmə, çoxaltma. 1983-cü ildə çap olunmuş “Müasir Azərbaycan 
dili”ndə isə adi, azaltma, çoxaltma dərəcələrini müəyyənləşdirmiş, 
şiddətləndirmə  və  üstünlük  dərəcələrini  isə  çoxaltma  dərəcəsinin 
növləri kimi vermişdir; Y.Seyidov “Azərbaycan dilinin qrammatika-
sı”nda (2000) sifətin ancaq üç dərəcəsini qeyd etmişdir: adi, azalt-
ma, çoxaltma; F.Zeynalov “Türk dillərinin müqayisəli qrammatika-
sı” (2008) əsərində sifətin aşağıdakı dərəcələrini aydınlaşdırmışdır: 
adi, müqayisə, üstünlük, kiçiltmə, çoxaltma; B.Xəlilov da “Müasir 
Azərbaycan  dilinin  morfologiyası”  (II  hissə,  2007)  kitabında  adi, 
azaltma və çoxaltma dərəcələri deyə üç qrupa ayırmış, üstünlük və 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

262
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
şiddətləndirmə növlərini çoxaltma dərəcəsinin tərkibində vermişdir;     
Ə.Tanrıverdi  “Azərbaycan  dilinin  tarixi  qrammatikası”nda  (2010) 
əlamət və keyfiyyətin normal dərəcədə, normadan az və ya çox ola 
biləcəyini qeyd etmiş, bu mənada sifətin üç dərəcəsindən bəhs et-
mişdir: adi, azaltma və çoxaltma.
Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən məlum olur ki, sifətin dərəcə ka-
teqoriyasının təsnifi əsasən eyni xətt üzrə getmişdir.

---

263
 Maral Mustafayeva,
ADPU-nun Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının magistrantı
LERİK RAYONUNUN ƏRAZİSİNDƏ
TÜRK MƏNŞƏLİ HİDRONİMLƏR
Dilimizin lüğət tərkibində xüsusi lay təşkil edən hidronimlər to-
ponimlərin bir növü kimi deyil, onomalogiyanın müstəqil bir yarım-
şöbəsi kimi öyrənilməlidir.
Müxtəlif  dövrlərdə yaranmış coğrafi adların əksəriyyəti bu gün 
xalqımızın  keçmişini  öyrənmək  baxımından  qiymətli  mənbələrdir. 
Müşahidələr  göstərir  ki,  su  obyektlərinin  adları,  yəni  hidonimlər 
daha uzaq keçmişdə formalaşmışdır.
 Lerik rayonunun hidronimlər xəritəsində əsas yeri çaylar, göllər, 
bulaqlar, arx və kəhrizlər tutur ki, bunların da hər birinin öz adı,öz 
yaranma və əməlgəlmə tarixi vardı.
Tədqiqata cəlb etdiyimiz ərazidə hidronimlərin böyük əksəriyyə-
ti antroponim mənşəlidir, yəni şəxs adları ilə bağlıdır. Məsələn, Vəli 
bulağı, Əsəd bulağı, Məstəli şəlaləsi, Həmzə şəlaləsi və s.
Lerik rayonunun ərazisində topohidronimlər – yaşayış məntəqə-
si, kənd, dağ, dərə və s. adları əsasında formalaşmış hidronimlər var-
dır. Məsələn, Kəlvəz çayı, Mistan çayı, Şələcran çayı, Kələxan çayı, 
Lələhiran çayı, Şəmləri çayı və s.
Lerik rayonuda talışlar və türklər qarışıq şəkildə yaşayırlar. Ona 
görə də burada talışdilli etnohidronimlərlə yanaşı, türkdilli etnohid-
ronimlər  də kifayət qədərdir. Məsələn,Türklər bulağı, Çələbi bulağı, 
Zuvandçay, Çanaq bulağı və s.
Bu ərazidə təsviri hidronimlər də xüsusi qrup təşkil edir. Məsələn, 
Kor bulaq, Soyuq bulaq, Yel bulağı, Qarasu gölü, İləcə çayı və s.
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

264
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Gülgün Əhmədova,
magistrant
HÜSEYN CAVİDİN DRAM ƏSƏRLƏRİNİN
EMOSİONAL-EKSPRESSİV LEKSİKASI
Ekspressiv sözlər vasitəsilə fikir daha təsirli, kəsərli ifadə olu-
nur. Emosional sözlər isə hiss-həyəcanı, emosiyanı qüvvətləndirmək 
üçün işlədilir. Hüseyn Cavid də öz əsərlərində, o cümlədən, dramla-
rında bu tip sözlərdən istifadə edərək, fikrini oxuculara daha canlı, 
obrazlı şəkildə çatdırmağa çalışmışdır. O, əsərlərindəki hər bir obra-
zı öz dili ilə danışdırmışdır. Obrazların nitqindəki ekspressivlik və 
emosionallıq onların insanlara, həyat hadisələrinə və ümumən ya-
şadığı şəraitə, mühitə reaksiya və münasibətini əks etdirir, bir növ 
xarakterlərini açır, mənəvi-daxili aləmini, psixologiyasını, kimliyini 
tam aydınlığı ilə müəyyənləşdirməyə kömək edir. 
Dramaturq  əsərlərində  təsvir  etdiyi  bu  və  ya  digər  hadisəni, 
hərəkəti,  əlaməti    və  prosesi  səciyyələndirmək,  aydınlaşdırmaq, 
əhatəli  və  təfərrüatı  ilə  oxucularına  çatdırmaq  və  onlara  öz  şəxsi, 
subyektiv münasibətini bildirmək və eyni zamanda fikrini daha tə-
sirli ifadə etmək məqsədilə emosional, ekspressiv sözlərdən yüksək 
sənətkarlıqla istifadə etmişdir. H.Cavidin dram əsərlərində ekspres-
sivlik  və  emosionallıq  ifadə  edən  sözlər  əsasən  aşağıdakılardan 
ibarətdir:
Nidalar. H.Cavidin dram əsərlərində nidalar fikrin emosional şə-
kildə ifadəsinə imkan yaradır. Bunu aşağıdakı nümunə də təsdiqləyir. 
Ah, nə çirkin, nə çəkilməz qabalıq!
O ki, yapmış sana az-çoq babalıq. (“Knyaz”, səh.105)

---