112
5
Şəkil 4. Yem çuğunduru: 1, 2 - bitki cücərti və iki
cüt həqiqi yarpaq
fazasında; 3 - bitkinin ümumi
görünüşü; 4 - kökümeyvənin eninə kəsiyi, 5 - çiçək
113
Şəkil 5. Yem çuğunduru sortları : 1 – Qırmızı
Ekkendorf; 2 –
Çəhrayı yarımşəkərli; 3 – Ağ
yarımşəkərli; 4 – Barres; 5 – Dairəvi şəkərli.
114
Şəkil 6. Yerkökü ( Daucus carota L.): 1 – cavan bitki 1
-
ci cüt əsl yarpaq fazasında, 2 – kökümeyvə (1- ci ildə),
3 -
kökümeyvənin en kəsiyi, 4 - çiçəkli gövdə (ikinci
ildə), a – çiçək qrupu, b – toxumu yetişmiş çiçək qrupu,
5 –
çiçək qrupunun xarici görünüşü, 6 - çiçək qrupunun
en kəsiyi
,
7 -
ikitoxumlu meyvə, 8 - toxumun en kəsiyi,
9 –
toxumun xarici görünüşü.
115
Şəkil 7. Yerkökü: 1 – yarpağı, 2 – Şantene sortu,
2a –
kökümeyvənin en kəsiyi, 3 - Paris karoteli - 443
sortu, 3a -
kökümeyvənin en kəsiyi, 4 – Valeri sortu,
4a -
kökümeyvənin en kəsiyi.
116
Şəkil 8. Yerkökünün Asya yarımnövü: 1 - yarpağı,
2 -
Mirzəyi sortu, 3 - sarı lətli, 4- ağ lətli,
5 -
çəhrayı lətli, 6 - narıncı lətli, 7 -bənövşəyi
lətli, 8 - qara lətli.
117
Şəkil 9. Şalğam (Brassica napus L. ssp. rapifera Metzger):
1, 2 –
bitki cücərti və yetişmə fazasında (birinci ili); 3 –
çiçəkli budağın yuxarı hssəsi; 4 – meyvə 5 – toxum.
118
Şəkil 10. Müxtəlif şalğam sortları: 1- Kuuziku,
2-
Vışeqorodskaya, 3- Krasnoselsk, 4- Banqolmskaya,
5-
Şvedskaya
119
Şəkil 11. Şalğam sortları: 1- Petrovski, 2 - Karelski,
3 - Milanski, 4 -
şalğamın toxumu
120
Şəkil 12. Yem turpu (turneps) Brassica rapa L. ssp. rapifera
Metzger): 1 - bitki birinci cüt
həqiqi yarpaqlar fazasında; 2 -
vegetasiyanın birinci ilinin sonu; 3 - müxtəlif dilimli
yarpaqlar; 4 -
çiçək verən budaq; 5 - müxtəlif formalı
kökümeyvələr.
121
Şəkil 13. Kartof ( Solanum tuberosum L.):1 - yumruların
intensiv inkişaf dövrü; 2 - toxumdan alınmış cücərti;
3 -
çiçək qrupu; 4 - çiçəklər; 5 - yarpaqlar: a - zəif
dilimlənmə, b - orta dərəcəli dilimlənmə, v - kəskin
dilimlənmə; 6 - meyvəsi; 7 - toxumu.
122
Şəkil 14. Topinambur (yerarmudu) Helinathus
tuberosus L.) : 1, 2-
cücərti fazası və yumruların
intensiv əmələ
gəlmə dövrü; 3 – budağı; 4 – çiçəyi:
a -
boruşəkilli, b - dilşəkilli; 5 - meyvəsi; 6 - yumrusu.
123
Şəkil 15. Qarpız ( Citrullus): 1- cavan bitki, 2- gövdəsi
(lian), 3 -
5 dişi çiçəkləri, 4 - bığcıq, 6 - erkək çiçəkləri,
7- hermofro
dit çiçəkləri, 8- meyvəsi, 9- toxumları
124
Şəkil 16. Yemiş (qovun) (Melo): 1- cavan bitki, 2- gövdə
(lian), 3 -
bığcıq, 4 - meyvə yumurtalığı, 5 - çiçəkləri,
6 - kolxoznitsa sortu, 7- kantalupa
,
8-
toxumları
125
Şəkil 17. İrimeyvəli qabaq (Cucurbita maxima Dush):
1- cavan bitki, 2 - yarpaq, 3 -
gövdə, 4 - bığcıq,
5 -
dişi çiçək,
126
Şəkil 18. Sərtqabıqlı qabaq: I - kabaçki, 1 - 2- qriboviski-37
sortu, 3 -
Sukeş sortu, II - patisson, 1- patisson -13 sortu,
III - toxumlar, 1, 3 -
kabaçki toxumları, 2 - patisson
toxumları, IV - dişi çiçəklər, 1 - kabaçki, 2 - patisson.
127
Şəkil 19. Muskat qabağı (Cucurbita moschata Dush.):
1-
meyvə, 2- tilli meyvə saplağı, 3- içərisi tilli beşkünclü
gövdə, 4 - yarpaq, 5 - dişi çiçək, 6 - toxum
128
Şəkil 20. Yem kələmi (Brassica subspontanea Lizg.):
1, 2 –
bitki cücərti fazasında və vegetasiyanın birinci
ilinin sonu; 3 –
çiçəkli
budaq; 4 –
meyvə 5 – toxum.
129
III FƏSİL. YEMLİK BOSTAN BİTKİLƏRİ
Yemlik bostan bikilərinin əhəmiyyəti. Tarlaçılıqda yemlik
bostan bitkiləri kiçik qrup təşkil edir və üç əsas botaniki cinsdə
(qarpız, qovun, qabaq) toplanırlar. Mənşəyinə görə qarpız Afrika,
qovun Asiya, qabaq isə Mərkəzi və Cənubi Amerikanın yarım-
səhra, subtropik və tropik ölkələrinə aiddir. Bu bitkilər vegetativ
və generativ orqanlarının quruluşuna inkişafına və meyvələrinin
kimyəvi tərkibinə görə hamısı qabaqkimilər fəsiləsinə daxildir.
Qabaqkimilər ( Cucurbitaceae) fəsiləsinin 3 cinsi vardır: qarpız
( citrullus),
yemiş ( melo) və qabaq ( cucurbita).
Yemlik bostan bitkiləri yüksək dad keyfiyyətinə malikdirlər,
şirəli yem üçün becərilir. Qarpız və yemişin tərkibində 5-13%
şəkər, vitaminlərdən B
1,
B
3,
C, PP və s. olur. Qarpızın tərkibində
çoxlu dəmir duzları vardır. Qida kimi istifadə olunmasından başqa
bunlardan bal, povidlo, və s. hazırlanır. İçərisi sarı rəngli balqa-
baq, fosfat duzları və karotinlə zəngindir.
Heyvandarlıqda yem kimi qarpız və balqabağının təzə meyvə-
lərindən istifadə olunur. Bunlar qiymətli südqovucu yemlər hesab
edilirlər. 1 sentner yem qabağının tərkibində 10 yem vahidi və 170
q xam zülal, 1 sentner yem qarpızında 9 yem vahidi və 70 qram
xam zülal vardır. Balqabağının toxumundan ərzaq məqsədi üçün
yağ alınır.
Bostan bitkiləri torpağın dərin qatlarına işləyən və çoxlu kök
saçaql
arı əmələ gətirən mil (şaquli) kökə malikdirlər.
Gövdələri (tağları) olduqca uzun, yer səthində sürünən və
şaxələnəndir. Becərilmə şəraitindən və cins xüsusiyyətindən asılı
olaraq bir bitkidə 30-200 budaq, 250-2000-ə qədər yarpaq əmələ
gəlir. Bitkiləri və yarpaqları sərt tükcüklərlə örtülür. Birevli, ayrı-
ayrı cinsli bitkilərdir. Çiçəkləri beş ləçəkli, ləçəkləri sarı, narıncı -
sarı rəngli və parlaqdır. Erkəkciyinin toz kisəsinin sayı beşdir.
Dişiciklər erkəkciklərdən gec əmələ gəlir və sayca onlardan 20-25
dəfə az olur. Meyvələri çox toxumlu iri, ətli gilədir.
Yayılması və məhsuldarlığı. Orta Asiya ərazisində arxeoloji
qazıntılar zamanı yemişin becərilməsinin bizim eranın III əsrinə
Dostları ilə paylaş: |