Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
Şəkil 2. Ribosomlar: 1-sitosel; 2-endoplazmatik şəbəkə; 3-sərbəst ribosom; 4- endoplazmatik şəbəkə üzərində olan ribosom; 5-ribosomun böyük subvahidi; 6-riboso- mun kiçik subvahidi (C.Nəcəfov və b„ 2010). M itoxondrilər
- hüceyrələrdə energetik prosesləri tənzimləyən adenozintrifosfat turşusunun (ATF) sintezini yerinə yetirməklə müxtəlif forma (sap şəkilli, girdə, uzunsov) və ölçüdə (0,5-5 mkm) olur və hüceyrənin eneıji mənbəyi-«stansiyası» adlanır Onların üzəri ikiqat membran (xarici hamar və daxili daraqşəkilli qat-krist) ilə örtülü olmaqla onların arasında xüsusi maye- matriks toplanır. Matriksdə olan çoxlu sayda fermentlərin təsirindən hüceyrədə metobolizm prosesi zamanı yaranan enerji bioloji eneıjiyə çevrilir və adenozintrifosfat (ATF) sintez olunur. ATF tərkibindəki fosfat turşusu molekulunu itirərək adenozindifosfata (ADF) və adenozinmonofosfata (AMF) çevrilir və hüceyrənin bütün energetik funksiyaları təmin edilir. Mitoxondrilər yağ turşuları, fosfolipidlər və zülalların (az miqdarda) sintezində də iştirak etməklə, onların tərkibində 25-30% lipid, 65-70% zülal və cüzi formada DNT və RNT olur.
müxtəlif (çən, qabarcıq, vakuol) formalı orqanoid olmaqla, əsas funksiyası metabolizm prosesinin aralıq məhsullarım və ətraf mühitdən daxil olan kimyəvi maddələri hüceyrələrdən təcrid və xaric etməkdən ibarətdir. Bu kompleks nüvənin yanında yerləşərək hüceyrə mərkəzini əhatə etməklə ilk dəfə olaraq Nobel Mükafatı Laureatı Kamillo K.Holçi (1898) tərəfindən neyronlarda müşahidə edilməklə, eritrositlər və yetişmiş spermatozoidlərdən başqa bütün hüceyrələrdə mövcuddur, hüceyrənin sekretor və ifiazat funksiyasını icra edir.
- kiçik (0,4-08 mkm) ölçüyə malik olan və hidrolitik fermentlərlə dolu kisəciklərdən ibarətdir. Onların əsas funksiyası hüceyrələrin həzm fəaliyyətini təmin etməkdir. Onlar heyvan və göbələklərin hüceyrələrinin orqanoidi olmaqla Holçi kompleksində əmələ gəlir. Bitki hüceyrəsində mövcud deyil, bir qat membrandan ibarətdir, tərkibindəki fermentlər hüceyrəyə daxil olan markomolekulyar birləşmələri hidrolizə uğradır. Lizosomlar müdafiə funksiyasına malik olmaqla hüceyrəyə daxil olan DNT genomalı virusları öz fermentləri ilə neytrallaşdıraraq onları parçalayır.
(tor) - hüceyrələrdə olan kiçik borulardan ibarət, tor şəkilli ikiqat membranla təşkil olunmaqla hüceyrənin müxtəlif elementlərinin və sitoplazma daxili proseslərin qarşılıqlı əlaqəsini tənzimləyir. Bu şəbəkənin iki tipi-qranulyar (membrana çoxlu sayda ribosom birləşən) və aqranulyar (yalnız membranlardan təşkil edilən) vardır. Qranulyar şəbəkənin səthində zülallar, aqranulyannkında isə karbohidratlar və lipidlər sintez olunur. Hücyerənin apancı sistemi adlanan bu şəbəkə onun bütün orqanoidləri və nüvəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olur.
- (sentrosoma) kiçik dairəvi qranullardan-sentriollardan və sitoplazmanın ixtisaslaşmış sahəsindən-sentrosferadan ibarət olub hüceyrənin əsas hərəki (dinamik) mərkəzi kimi onun bölünməsini və çoxalmasını həyata keçirir. Sentrosoma həm də axroma tin iylərin vasitəsilə xromosomlann qütblərə
çəkilməsini, onların əmələ gəlməsini və sentnollann qütbülərə hərəkət etməsini təmin edir Nüvə - hüceyrənin genetik ınforomasıyaları daşıyan başlıca komponenti kimi əsasən iki vəziyyətdə - sakit (ınterfaza) və bölünmə (mitoz, yaxud meyoz) mərhələsində olur. Interfaza mərhələsində nüvə xromatin adlanan zülalı maddədən təşkil olunur. Xromatitinin iki tıpı-adi mikroskopla görünən heteroxromatın və yalnız elektron mikroskopu ilə görünən euxromatın mövcuddur. Onların hər ikisi hüceyrədə zülalların biosintezinə genetik nəzarət edir. Nüvə hüceyrənin bütün funksiyalarını idarə etməklə dairəvi, yaxud ellipsvan formaya malik olub, əsasən (70-90%) zülallardan, DNT və RNT-dən ibarətdir. Onun daxili boşluğunda xüsusi şirə-karioplazma, yaxud nukleoplazma toplanmaqla, burada həm də bir, bəzən isə bir neçə dairəvi cisimciklərə- nüvəciklərə təsadüf olunur, həmçinin çoxlu miqdarda zülallar və RNT. az miqdarda isə DNT vardır. Nüvəciyin başlıca funksiyası ribosomları formalaşdırmaqdan və ribosomal RNT-nin (rRNT) sintezini təmin etməkdən ibarətdir. Nüvəınn membram xüsusi məsamələrə malikdir ki, onlar da nüvə və sitoplazma arasındakı maddələr mübadiləsini tənzimləyir. Nüvənin tərkibindəki ən vacib komponent xromosomlar hesab olunur. Onun membram zədələnərkən onda regenerasiya (bərpa) olunma prosesi getmədiyi üçün sitoplazma və karioplazma qarışır, hüceyrənin normal funksiyası tamamilə pozulur və distrofık dəyişikliklər baş verir. Elektron mıkroskopiyası zamanı heyvan hüceyrələrinin nüvəsinin struktur elementləri daha aydın görünür (şəkil 3, 4). 106
Şəkil 3. Nüvənin quruluşu: 1-nüvə, 2-nüvəcik, 3-xromatin, 4-daxili membran, 5- xarici membran, 6-niivə porası (məsamə), 7-pnralar kompleksi, 8-ribosom, 9-dənəvər endoplazmatik şəbəkə (C.Nəcəfov və b., 2010). H ü c e y » m ı m b ıı ıl. V“k u « 1 N üva
Eukariot (məməli) hüceyrənin quruluşu. Nüvənin orqanellası-nüvəcik aydın müşahidə olunur (F.Ayala, C.Kavger, 1987). Xromosomlar. Xromosom (yunanca «xroma»-rəng, «soma»-bədən) termım biologiya elminə ilk dəfə V.Valdeyer (1888) tərəfindən daxil edilmişdir. Onların forması, morfologiyası və sayı hüceyrənin mitoz bölünməsi zamanı (metafaza və anafaza mərhələlərində) öyrənilir (şəkil 5). 107
Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|