Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Divergent sinir toru
- (ekskresiya)
- Çoxalma-reproduktiv funksiya
sinapslarda təsir potensialı postsinaptik neyronda yaranır, həm oyadıcı, həm də tormozlayıcı xüsusiyyətə, həmçinin kimyəvi, elektrik və qarışıq keçiricilik mexanizminə malikdir. Müəyyən funksiyanı yerinə yetirən və onu tənzimləyən neyronlar qrupu sinir mərkəzi
adlanır və oyanmanın ləng nəql edilməsi, ritminin və gücünün transformasiya olunması, sıx qıcığa seyrək və əksinə cavab verməsi, daimi tonusa malik olması, irradiasiya (impulsların neyronlara paylanması), oyanmanın yalnız bir istiqamətdə-afiferent neyrondan aralıq ncyron vasitəsilə efferent ncyrona nəql olunması və s.-xassələri ilə səciyyələnir. Sinir sistemi orqanizmin fəaliyyətini onun genetik homeostazı və xarici mü hitlə əlaqəsi formasında idarə edir, daimi nəzarətdə saxlayır və tənzimləyir. Onun əsas aparıcı elementi sayılan ncyronlann fizioloji funksiyaları və beyinin keçirici sistemlərinin sxemi əvvəlcədən genetik olaraq proqramlaşdınrlır.
Həm
hüceyrədaxili proseslər, həm də neyronlar arasındakı əlaqə hüceyrələrin genetik ixtisaslaşması ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn, görmə aparatının ncyronları yalnız özünün ikinci neyronları ilə əlaqəyə girir. Onlar eşitmə və s. sistemin ncyronları ilə heç bir əlaqəyə girmir. Bu hal beyinin bütün şöbələrinin və orqanların neyronlan üçün spesifik xarakter daşıyır və çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Genlərin dəsti (yığımı) inkişafda olan sinir hüceyrələrinin hansı tipə və sinir kələfinə aid olacağını əvvəlcədən müəyyənləşdirir. Neyronların hansı quruluşa, formaya, xassələrə malik olması də genetik determinasiyaya uyğun olaraq for malaşır. Sinir kələflərinin 3 genetik determinasiya olunmuş tipi-ierarxik, lokal
ayırd edilir. lerarxik sinir kələfləri (toru)-
neyronlararası əlaqə yaradan sensor və lokomator liflərdə mövcuddur. Bu zaman sinir sisteminin yuxan şöbələrinə daxil olan impulslar orada sintez və analiz olunduqdan sonra əvvəlcə birinci, sonra isə ikinci, üçüncü və s. neyronlara, oradan isə onurğa beyinin spesifik motor-hərəki neyronlan ilə işçi orqana-əzələyə ötürülür. Beləliklə, informasiyalann işçi orqana ötürülməsi ierarxik səviyyədə-yuxan hökmran sisteminin (baş beyinin) neyronlanndan aşağı-ona tabe olan liflərə ötürülməsi üçün konkret komanda-əmr verilir və onlar əzələlərin müəyyən qrup hüceyrələrinə ötürülür. Bu sistem informasiyalann çox dəqiq və çevik ötürülməsini təmin edən ən fəal determinasiya olunmuş neyron qrupu sayılır. Həmin prosesdə konvergensiya
(bir səviyyənin bir neçə neyronu digər səviyyənin həmin sayda neyronları ilə əlaqəyə girir), yaxud divergensiya
(bir səviyyənin neyronunun digərinin çoxlu sayda ncyronları ilə əlaqəyə girməsi) nəticəsində informasiyalar filtrasiya olunur (süzülür) və siqnallar çox güclənir. Neyronlann yaralanmalar, xəstəliklər, insult, şişlər zamanı informasiyaları keçirmə qabiliyyəti itdikdə, yaxud çox zəiflədikdə konvergensiya və divergensiya onların «köməyinə çataraq» bəzi şanslar verir. Belə ki, bir səviyyənin neyronlan nisbətən məhv edildikdə, zədələnmiş hüceyrələr fəallaşır və onlann da funksiyalanm öz üzərlərinə götürürlər. İerarxik sistemi təkcə sensor və motor liflər üçün deyil, həm də başqa sistemlər üçün də müvafiq köməklik göstərir və onlarla ittifaqa (alyansa) girir.
Lokal k əh fltor)-
neyronlann aksonlannın qısa olması nəticəsində elektrik ionlan istənilən səviyyədə paylana bilmir və neyronlann təsir sferasının zəif olması, işçi orqanlara gedən neyronlara ləngidici, yaxud oyanma təsiri göstərməsi ilə səciyyələnir.
bir neyronun çoxlu sayda neyronlara vahid çıxış yolu ilə əlaqə yaratması və divergensiyanm kulminasiya həddinə çatması ilə xarakterlənir. Bu qrupa mənsub olan neyronlar və sinir toru orta beyində və beyin kötüyündə yerləşir. Bunların ən üstün cəhəti çoxlu neyronlara dərhal təsir etmək və onlann əksəriyyəti ilə əlaqə yaratmaqdan, «təşkilatçı» «rejissor» rolunu icra etməkdən ibarətdir. Həmin keyfiyyətlərinə baxmayaraq divergent genetik determinasiyalı sinir torları orqanizmdə mövcud olan sinir torlarının çox cüzi hissəsini təşkil edir.
böyrəklərin funksional vahidi olub, qabıq maddəsində yerləşir, olduqca mürəkkəb, lakin həyati vacib ifrazat (sidik ifrazı) prosesini yerinə yetirir. Hər bir neffonda içərisində malpigi yumaqcığı olan Şumlyanski-Boymen kapsulası, toplayıcı və çıxancı kanalcıqlar sistemi vardır. Şumlyanski-Boymen kapsulası visseral (damar torunun üstünü örtən) və parietal (kubşəkilli) vərəqlərdən ibarətdir. Neffon çox mürəkkəb quruluşa malik olmaqla, onun aşağıdakı hissələri vardır: -Birinci cərgə (dərəcəli) - proksimal-qıvnm kanalcıqlar (böyrəyin qabıq qatında yerləşir); -Henli ilgəyinin qalxan və enən dizləri; -İkinci cərgə (dərəcəli)- distal qıvnm kanalcıqlar; -Yukstaqlomerulyar (hüceyrələr) kompleks (qabıq və beyin maddəsinin sərhəddində yerləşir, renin və prostoqlandin hormonu ifraz edir). Bu kompleks malpigi yumaqcığını əmələ gətirən gətirici və aparıcı damarlar zonasında yerləşən mioepitelial mənşəli hüceyrələrdən ibarətdir. İnsanın böyrəyində 1,25, qaramalda-4, donuzda-1,5, qoyunda isə - 1 milyon nefron vardır. Üzvi maddələrin və duzlann mübadiləsi nəticəsində əmələ gələn son məhsullar, yabançı maddələr və suyun artıq hissəsi məhz nefronlar vasitəsilə ifraz
olunan sidiklə orqanizmdən ixrac olunur. 6-10 litr qandan 1 litr ilk (provizor) sidik, 90 litr ilk sidikdən isə 1 litr son sidik əmələ gəlir. Plazmadan fərqli olaraq ilk sidikdə zülallar və qanın şəkilli elementləri olmur. İnəkdə 1 sutkada 540-1800 litr ilk sidik filtrasiya olunur, 15 litr son sidik üçün böyrəklərdən 18.000 litr qan keçməlidir. 2.3. Çoxalmanın sitoloji və genetik aspektləri Hazırda planetimizdə mövcud olan bütün heyvanat aləminin, o cümlədən məməlilərin irsiyyətinin, nəslinin, genetik fondu və populyasiyalannın dayanıqlı davam etməsinin dialektik əsasım çoxalma prosesi təmin edir və tənzimləyir. Çoxalma-reproduktiv funksiya
- olduqca mürəkkəb bioloji proses olub, heyvanların nəsil verməsi və növünün, onun xarakterik əlamət və kefiyyətlərini saxlayan şərtsiz leflektor reaksiyaların məcmuundan ibarətdir, heyvanlann çoxalma 113 Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|