Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
Şəkil 6. Xromosomların formaları: A-metasentrik; B-submetasenlrik; C-akrosentrik; D-telosentrik 1-mikro şəkillər; Il-sxematik görünüşü (R. Əliyev, C. Nəcəfov və b., 2008) Erkək və dişi fərdlərdə xromosom yığımları yalnız bir cüt xromosoma - X (iks) və Y (iqrek) - görə bir birindən fərqlənir Cinsiyyətə görə fərqlənən həmin xromosomlar cinsi xromosom. yaxud
müxtəlif cinsiyyətli fərdlənn hüceyrələrində olan eyni xromosomlar isə
adalımr. Müxtəlif növlərin xromosom yığımının təhlili zamanı müəyyən olunmuşdur ki, xromosomlar sayma və quruluşuna görə bir-birindən fərqli olur. Növün diploid xromosom yığımının miqdar və quruluş xüsusiyyətlərinin məcmusu
adlanır. S.Q.Navaşinə görə kariotip - növün özünə məxsus səciyyəvi formulasıdır. Kariotipdə hər bir fərdin genetik informasiyalarının dəyişməsi nəticəsində orqanizmlərin və onlann nəslinin əlamət və funksiyalarının dəyişilməsi prosesi əks olunur. Sinir hüceyrəsi və onun xüsusiyyətləri. Orqanizmin hüceyrələrinin ümumi identiklıyə malik olmasına baxmayaraq, onlann bəziləri formasına, quruluşuna və funksıyalanna görə bır-bınndən xeyli fərqlənir. Bəzi hüceyrələr öz fəaliyyəti zamanı sekretlər ifraz edir, digərləri- yığı lmanı-təqəllüsü təmin edir, başqa bır qrup ısə-sınır ımpulslanm keçirir Lakm buna baxmayaraq onlann hamısının quruuşunda ümumi
bir qanunauyğunluq mövcuddur. Belə ki, bütün hüceyrələrin hamısı xancı mem- brana, sıtoplazmaya, nüvəcik və xromosomlara malik olan nüvəyə, rıbosomlara, mıtoxondrilərə, lızosomlara və s. malikdir. Hiss üzvlərinin reseptor hüceyrələri membranmın səthində xüsusi törəmənin olması, sinir və böyrək hüceyrələri isə özünün spesifik funksional quruluşa malik olmasaı ilə digər hüceyrələrdən 110
fərqlənir. Sinir hüceyrələri (neyronlar)- uzun və qısa çıxıntılan-şaxələri ilə bir likdə sinir sisteminin başlıca prioritet morfoloji və funksional bioloji vahidi sayı lır. Sinir toxuması mərkəzi sinir sisteminin əsas materialı kimi neyronlardan və neyroqliyadan təşkil olunur. Heyvanların orqanizmində orta hesabla 50 milyarda qədər neyron vardır. Neyronlar sinir sisteminin hüceyrə elementlərinin 1-15%-ni təşkil edir. Onlar formasına görə piramidəbənzər, dairəvi, ulduzvari, oval formada olur, ölçüləri isə 5-150 mkm-ə bərabərdir. Hər bir neyron cisim (soma, perikarion), dendritlərdən (latmca-«dendrom>-ağac) və aksondan (latınca-«axon» - ox) ibarətdir, (şəkil 7). Çıxıntılarının sayma görə neyronlar: unipolyar (tək çıxıntılı), bipolyar (iki çıxıntılı) və multipolyar (çox çıxıntılı) qruplara bölünür. Onurğalılarda əsasən bipolyar və multipolyar neyronlara təsadüf olunur.
adətən çoxlu sayda,
isə tək olur. Neyronlar nüvəsinin iri, mitoxondrilərin çox və neyrofibrillərin olması, torlu aparatın güclü inkişaf etməsi, beyinin bəzi şöbələrində isə sekretor fəaliyyət göstərməsi ilə somatik və cinsiyyət hüceyrələrindən fərqlənir. Sekretor neyronlar mukoproteid və qlikoproteid təbiətli sekıet ifinz edir. Neyronlann əsas funksiyası reseptorlardan və başqa sinir hüceyrələrindən siqnalları qəbul etməkdən, informasiyaları hazırlamaqdan və impulslan sinir, əzələ və sekretor hüceyrələrə ötürməkdən ibarətdir. Neyronlar 3 əsas qrupa bölünür: 1.
neyronlar - daxili və xarici mühitdən siqnalları qəbul edir. 2.
Assosiativ (aralıq, vasitəçi) neyronlar-müxtəlif sinir hüceyrələrini əlaqələndirir.
(efferent, effektor, motor) neyronlar - siqnalları mərkəzi sinir sisteminin yuxan şöbələrindən aşağı şöbələrə, yaxud irsi orqanlara ötürür. Ney ronlar bir-biri ilə müxtəlif tipli sinapslarla əlaqələnir və onlar astronomik rəqəmlərlə ifadə olunur (1015-1016). Sinapslann əsas hissəsi neyronun dendritlərində, nisbətən az hissəsi-somada, ən az hissəsi isə-aksonda yerləşir. Yerləşməsindən asılı olaraq sinapslar 3 qrupa -
Heyranlarda oyanma yalnız bir istiqamətdə- dendritlərdən somaya və aksona doğru nəql olunur. Başqa toxumalardan fərqli olaraq sinir toxumasında neyronlardan başqa digər hüceyrələr də mövcuddur. Neyroqliya -sinir toxumasının əsas kütləsini təşkil edən qlial elementlərdən (hüceyrələrdən) ibarət olub, neyronlar arasındakı bütün boşluğu doldurur və köməkçi funksiyaları yerinə yetirir. Anatomik cəhətdən onlar 2 qrupa-
və
astrositlər (beyində neyronun cismi ilə kapilyarlann arasında yerləşir) və
(periferik sinir sistemində yerləşir, millin əmələ gətirən qlial hüceyrələrdən əmələ gəlir)-bölünür. Bunların hər ikisi birlikdə aksonlann ətrafında möhkəm millin qişasını əmələ gətirir. Neyronlardan fərqli olaraq astorositlər və digər qlial hüceyrələr bölünmə xassələrinə malikdir.
-mərkəzi sinir sistemində dayaq və müdafiə funksiyalarını yerinə yetirir. Neyron və neyroqliya arasında 15-20 nm uzunluğunda yarıqlar vardır ki, onlar da maye ilə dolu olan interstisial boşluq əmələ gətirir. Neyronlararası mərkəzi 111 Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|