Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
82 boruya malikdir. Mürəkkəbçiçəklilər entomofil bitkilərdir. Onların əlvan rəngli və iyli səbəti həşəratları özünə cəlb edir. Onlar həm zərqanadlılarla, həm də kəpənəklərlə tozlanırlar. Tədris zamanı nəzərə çatdırılmalıdır ki, bunlar həm də anemofil bitkilərdir, yəni onlar, həmçinin küləklə də tozlanırlar. Belə ki, buna Yovşan – Artemisia cinsinin bəzi növlərini misal göstərmək olar. Fəsilə növlərinin səbətində belə uyğunlaşmalar da gedir: 1) kənar çiçəklər steril, daxili çiçəklər ikicinsli; 2) kənar çiçəklər dişi, daxili çiçəklər ikicinsli; 3) kənar çiçəklər dişi, daxili çiçəklər erkək; 4) bitkilər ikievli olur; 5) bütün çiçəklər ikicinslidir. 1-ci səbət uyğunlaşması günəbaxan, 2-ci uyğunlaşma adi turacotu, 3-cü dəvə- dabanı, 4-cü pişik pəncəsi, 5-ci uyğunlaşma isə zəncirotu bitkisində rast gəlinir. Bu haqda ali məktəblər üçün yazılan dərsliklərdə kifayət qədər məlumat olsa da, orta məktəb dərsliklərində lazımi qədər məlumata rast gəlmək olmur. Ona görə də müəllim mövzunun dərindən öyrədilməsi üçün həmin məlumatlardan istifadə etməlidir. Çiçək düsturuna gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, bu fəsilənin çiçək formulu bir neçə düsturla ifadə olunur. Belə ki, boruşəkillilərdə ( ) ( ) ̅̅̅̅ , dilcik- şəkillilərdə ( ) ( ) ( ) ̅̅̅̅ , yalançı dilcikşəkillilərdə K 0 və ya (2) C (3) A 0 ( ) ̅̅̅̅ , qıfşəkillilərdə isə K 0 və ya C (6-9) A 0 ( ) ̅̅̅̅ olur. Mövzunun tədrisində çiçək düsturundakı işarələrin mənasını da açıqlamaq olar. Belə ki, burada ü ə ə ( ) - qeyri-müntəzəmlik (ziqomorfluq), - çiçək hissələrin- də üzvlərin sayı 15-dən çox olduqda bu cür işarələnir(üzvlər bitişik olduqda isə mötərizədə yazılır), - hermofrodit(ikicinsli) çiçək işarəsi deməkdir. Tədris zamanı Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinə aid olan təsərrüfat əhəmiyyətli növlər haqqında məlumat vermək də faydalıdır. Belə ki, bu növlər arasında dekorativ, balverən, tərəvəz, dərman, boyaq və s. təsərrüfat əhəmiyyətli bitkilər də vardır. Bunlardan hamıya tanış olan növlər haqqında aşağıdakı cədvəldə məlumatlar verilmişdir: Cədvəl 1 Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin bəzi təsərrüfat əhəmiyyətli növləri № Bitkilərin adları Dekorativ Balverən Tərəvəz Dərman Digər təsərrüfat 1. Astra + + alkoloid 2. Andız + 3. Boymadərən + + ətriyyat 4. Çobanyastığı + + efir yağ 5. Dəvədabanı + 6. Eupator boyaq 7. Ənginar + + boyaq 8. Güləvər + ədviyyat 9. Gülümbahar + boyaq 10. Zəncirotu + 11. Yovşan + efir yağ 12. Pıtraq + + yağ 13. Günəbaxan + yağ 14. Xaçgülü + alkaloid 15. İkibaşlı ədviyyat 16. Kahı + + 17. Payızgülü + 18. Göyçiçək + 19. Georgin + 20. Südləyən + 21. Kasnı + Bunlardan başqa, Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin Qırmızı kitablara düşən növləri haqda da məlumat vermək olar. Belə ki, bu fəsilənin 14 növü Azərbaycanın Qırmızı Kitabına, 16 növü isə Naxçıvanın Qırmızı Kitabına düşmüşdür. Bu növlərdən ikisi həm Azərbaycanın, həm də 83 Naxçıvanın Qırmızı Kitabına düşmüşdür. Bunlara Koçi birəotu və Komarov birəotu bitkisi aiddir. Qırmızı Kitablara düşən növlərin adı və statusu aşağıdakı cədvəldə əksini tapmışdır: Cədvəl 2 Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin Qırmızı Kitablara düşən növləri və statusu № Bitkilərin adları Statusu Azərbaycan Naxçıvan 1. Ağacvari yovşan VU C2a(i) + 2. Alp asteri NT + 3. Çəhrayı birəotu VU A2c+3cd + 4. İri siserbita NT + 5. İriqanad kuziniya NT + 6. Pallas solmazçiçəyi VU B2bc(ii,v) + 7. Enliyarpaq təkəsaqqalı LR [c-Least Concern-LC] + 8. Ətrəngi birəotu VU A2c+3c + 9. Gövdəsiz yastıbaş VU A2c+3c;B1ab(i,iii,iv) + 10 Gövdəsiz yumaqotu CR A1a; D + 11. Görkəmli yastıbaş CR A2cd + 12. Gözəl telekiya VU A2c+3cd;B2b(ii,iii) c(ii,iii) + 13. Hirkan qızçiçəyi VU D2 + 14. Hirkan güləvəri DD + 15. Karyagin yemliyi EN B1ab(v) + 16. Kaspi andızı VU D2 + 17. Komarov birəotu VUA2cd;B1b(ii,iii) c(iv);C1(i) + 18. Komarov birəotu VU A2cd;B1ab(i,iii,iv)c(i,ii,iii) + 19. Koçi birəotu VU A3cd; B1b(iii) c(iv) + 20. Koçi birəotu VU D2 + 21. Qarabağ güləvəri DD + 22. Qrossheym təkəsaqqalı CR B1ac (i) + 23. Qrossheym keçiyemliyi ENB1ab(i,ii,iii,iv) +B2ab(i,ii,iii,iv) + 24. Müşklü jurinella CR B2ab(ii) + 25. Naxçıvan yemliyi VU C2a(i) + 26. Ordubad birəotu VU B1ab(i,ii,iv); C1 + 27. Oraqvari qıfsəbət LR [c-Least Concern-LC] + 28. Parlaq klodexota VU A2c+3c;B1ab (i,iii,iv) + 29. Sosnovski yemliyi VU C2a(i) + 30. Svelyov üçqabırğacığı DD + Tədris vaxtı mövzu daha maraqlı olsun deyə, Mürəkkəbçiçəklilərin endem növlərini də qeyd etmək olar. Belə ki, bu fəsilənin 13 növü endemik bitkidir. Bunlar aşağıdakılardır: Carduus atropatanicus – Atropatan şeytanqanqalı, Centaurea araxina – Araz güləvəri, Centaurea kobstanica – Qobustan güləvəri, Centaurea meyeriana – Meyer güləvəri, Centaurea razdorskyi – Razdorski güləvəri, Crepis karakuschensis – Qaraquş tayaotu, Podospermum grossheimii – Qrosheym keçiyemliyi, Podospermum kirpicznikovii - Kirpicnikov keçiyemliyi, Scorzonera pulchra – Qəşəng keçiyemliyi, Solidago talyschensis – Talış qızılsəbəti, Stemmacantha zardabi – Stemmakanta zərdabı , Tragopogon karyaginii – Karyagin yemliyi, Tragopogon macropogon – Kəkilli yemlik. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|