Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov

məhsuldarlıqdan  çoxdur,  biokütlə  azalmağa  başlayır.  Böhran  vəziyyət: 

antropogen pozuntular sürətə görə təbii-brpaolunma prosesini qabaqlayır, 

lakin  ekosistemin  təbii  xarakteri  saxlanılır;  biokütlə  azalır,  bioloji 

məhsldarlıq  kəskin  artır.  Fəlakətli  (katostrof)  vəziyyət:  azməhsuldarlı 

ekosistemin möhkəmləndirilməsinin öz əvvəlki vəziyyətinə çətin- qayıtma 

prosesi;  biokütlə  və  bioloji  məhsuldarlıq  minimumdur.  Kollaps  vəziyyət 

(kollaps, ürək fəaliyyətinin birdən dayanması): bioloji məhsuldarlığın bərpa 

olunmayan (qayıtmayan) itkisi, biokütlə sıfıra yaxınlaşır (tələsir) və s. 

Təbiətin  qiymətləndirilməsində  təbii-ekoloji  təsnifatdan  başqa 

təbii-sosial  şkala  adlanan  obyektiv  göstəricilərdən  də  (kriteriyalardan) 

istifadə etməyi məsləhət görürlər. Sıfır və məqbul risk haqqında anlayış. 

Qəza,  çirklənmə,biosferin  dağılması  və  təbii  fəlakətlərin  yaranması  ilə 

əlaqədar fövqəladə halların nəticələmin aradan qaldırılmasına və ya onlann 

təsirinin  minimuma  endirilməsinə  nail  olmaq  üçün  dünya  miqyasında 

təhlükəsizlik nomıalan işlənib hazirlanır və bu nonualarm əsasında nəzarət 

həyata keçirilir. Qəzaların ləv edilməsi üçün əlavə olaraq texniki qurğular, 

yəni  təhlükəsiz  mühəndis  sistemləri  tətbiq  edilir,  istehsalatda 

nizam-intizamın  möhkəmləndirilməsinə  xüsusi  fikir  verilir  və  işin  icrası 

yüksək  səviyyədə  həyata  keçirilir.  Hesab  edilir  ki,  işlərin  yerinə 

yetirilməsinə  mühəndis  yanaşması  əhali  və  ətraf  mühit  üçün  yaranacaq 

istənilən  təhlükəni  aradan  qaldıraıağa  imkan  yaradır  v  mütləq 

təhlükəsizliyi,  yəni  sıfır  riski  təmin  edir.  Son  illərə  qədər  belə  yanaşma 

özünü  doğruldurdu.  Lakin  bu  gün  istehsalatın  kəskin  surətdə 

mürəkkəbləşməsi,  yeni  texnologiyaların  yaradılması  və  tətbiqi,  mütləq 

təhlükəsizliyin  konsepsiyası  texnosferin  və  biosferin  daxili  qanunlanna 

adekvat  ola  bilməz.  Məqbul  risk.  Hazırda  təhlükə  amillərinin  risk 

səviyyəsinin  məqbulluğu  iqtisadi  və  sosial  mülahizələrlə  şərtlənməlidir 

(uzlaşmalıdır). Bu, o deməkdir ki, təsərrüfat fəaliyyəti ilə şərtlənən təhlükə 

amillərininrisk səviyyəsi “məqbul” qəbul edilə bilər. Yəni “məqbulluğun” 

kəmiyyəti (realizasiya ehtimalı və ya mümkün ziyan) o qədər kiçikdir ki, bu 

halda  maddi  və  sosial  nemətin  alınması  xatirinə,  insan  və  ya  cəmiyyət, 

bütövlükdə riskə getməyə hazırdır. Ətraf mühitin və əhalinin təhlükəsizlik 

konsesiyası ilə bağlı riskin idarə edilməsi sahəsindəki praktiki fəaliyyəti elə 

qurulmalıdır ki, cəmiyyət bütöv- lükdə,ən çox imkanlara malik olan təbii 

nemətlərin  yekununu  alsın  və  həmin  nemət  cəmiyyətin  üzvləri  arasında 

bərabər bölünsün. 

Riskin idarə edilməsinin əsasları. İnsanlar üçün risk iki kateqoriya 

ilə ifadə olunur: 

1.

 

Fərdi risk, öz fəaliyyəti gedişində insana müəyyən təsir göstərir 

ki, bu da fərdi risk ehtimalı kimi qiymətləndirilir; 

614 

---

2.

 

Sosial risk, bir qəzadan həlak olmuş insanların sayı ilə bu 

qəzanın ehtimalı arasındakı nisbətinə sosial risk deyilir. 

Riskin qiymətləndirilməsi, insanın səhhəti üçün risk amillərinin 

bu günə olan yeganə analitik aləti riskin qiymətləndirilməsi və bu baza 

üzərində riskin minimallaşdırılması üçün fəaliyyətin prioritetlərinin 

vurğulanmasıdır. Başqa sözlə, riskin qiymətləndirilməsi-konkret 

vəziyyətdə riskin miqyası və mənşəyinin (yaranmasının) təhlili deməkdir. 

Riskin idarə edilməsi - riskin minimallaşdırılmasma istiqamət- 

ləndirilən (bəzən hüquqi akt fomıasında) qərarın idarəçiliyinin və 

işləmsinin riskli vəziyyətinin təhlili deməkdir. Aşağıdakı şəkildə riskin 

idarə edilməsi və qiymətləndirilməsinin qarşılıqlı əlaqələri göstərilmişdir 

(şəkili 1.7). _______________  

A.Meyilliyin 

qiymətləndirilməsi 

(ekspozisiya) 

B. ’’Riskli” və 

“qeyri-riskli’ 

amillərin 

Riskin 

xarakteristikası 

müqayisəsi 

Təhlükənin 

aşkarlanması 

(mənbələr, risk 

amilləri və onların 

təsir zonaları) 

idarəçiliyin sərtlik 

ölçülərinin 

müəyyənləşdirilməsi 

Şəkil 11.7. Riskin idarə edilməsi və qiymətləndirilməsinin 

qarşılıqlı əlaqələri 

A-riskin qiymətləndirilməsi sahəsi; B-riskin idarə edilməsi sahəsi; ^ 

idarə  edilmənin  və  qiymətləndiraıənin  elementləri  arasında  birbaşa 

əlaqələri; - > digər elementlərlə qərarları əsaslandıran tərsinə əlaqələri. 

Birinci 

element-riskin 

amillərinin 

və 

mənbələrinin 

müəyyənləşdirilməsi, təhlükənin aşkarlanması, onların obyektlərə potensial 

təsiri,  qarşılıqlı  əlaqənin  əsas  fonnalarıdır.  Riskin  qiymətləndirilməsinin 

ikinci 

615 

---

elementi  - meyilliyin qiymətləndirilməsi,  yəni ətraf mühitə və insana risk 

amilinin  real  təsiridir,  üçüncü  elementi  ətraf  mühitə  və  insana  risk 

amillərinin təsirinin təhlili ilə bağlıdır və müəyyən destabilizasiya amilinin 

ekosistemə, insanın davamlılığına təsirinin müəyyənləşdiril- məsidir. 

Sonuncu dördüncü element - kəmiyyət və kefıyyət parametrlərinin 

istifadə  edilməsi  ilə  bağlı  riskin  dolğun  xarakteristikasıdır.  Riskin 

qiymətləndirilməsi  modelinin  son  fazası  riskin  xarakteristikası,  onların 

idarə edilməsi prosedurlarının ilk hissəsidir. Riskin idarə edilməsinin əsas 

məqsədi  vaxta  və  resurslara  qoyulan  məhdudiyyətlər  zamanı  riskin 

azaldılması  yollarının  müəyyənləşdirilməsidir.  Riskin  idarə  edilməsi 

modeli dörd hissədən və mərhələlərdən ibarətdir: 

Birinci  mərhələ  riskin  xarakteristikası  ilə  bağlıdır.  Prioritetlərin 

müəyyənləşdirilməsi 

məqsədilə 

ilkin 

mərhələdə 

risklərin 

xarakteristikasının  müqayisəsi  aparılır.  Riskin  qiymətləndirilməsinin 

həlledici  fazasında  təhlükənin  (zərərin)  dərəcəsi  aşkarlandırıhr.  ikinci 

mərhələdə riskin məqbulluq dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsidir. Risk bir 

sıra sosial-iqtisadi amillərlə müqayisə olunur: 

-

 

bu  və  ya  digər  təsərrüfat  fəaliyyətinin  növlərindən  asılı  olan 

sərfələr; 

-

 

fəaliyyətin növü ilə şərtlənən itkilər; 

-

 

ətraf  mühitə  və  insana  neqativ  təsirin  azaldılması  məqsədilə 

nizamlayıcı ölçülərin mövcudluğu və imkanları. 

Müqayisə prosesi “xərclər və sərfələr” metoduna arxalanır. “Riskli” 

və “qeyri-riskli” amillərin müqayisəsində riskin idarə edilməsi prosesinin 

mahiyyəti  özünü  biruzə  verir.  Qəbul  edilən  qərarların  üç  variantı 

mümkündür:  risk  tam  məqbuldr;  risk  qismən  məqbuldur;  risk  tamamilə 

qeyri-  məqbuldur,  indiki  zamanda  riskin  saydığımız  səviyyəsi  hədləri 

adətn,  maksimal  ehtimalın  1%-i  kimi  müəyyənləşdirilir,  iki  son  axırıncı 

hallarda  nəzarət  mütənasibliyi  təyin  edilməlidir  ki.  Bu  da  riskin  idarə 

edilməsi prosedurasının üçüncü mərhələsinə daxildir. 

Üçüncü mərhələ nizamlayıcı qərarların qəbul edilməsi ilə bağlıdır, 

yəni  hansısa  “növlərin”  seçilməsindən  ibarətdir.  Belə  tədbirlər  riski  ya 

azaldır  (birinci  və  ikinci  hal)  və  ya  istisna  edir  (üçüncü  hal).  Dördüncü 

mərhələ  nizamlayıcı  qərarlarla  bağlıdır,  yəni  əvvəlki  mərhələdə  təyin 

olunmuş və ölçü “növünün” reallaşmasına müvafiq olaraq nonnativ aktların 

(qanunlar,  qərarlar,  təlimatlar)  və  onların  müddəalarının  müəy- 

yənləşdirilməsindən  ibarətdir.  Riskin  idarəçiliyi  prosesini  tamamlayan 

element,  eyni  zamanda  ütün  mərhələlərin  və  riskin  qiymətləndirilməsi 

mərhələlərinin yekdil qərarlarının qəbul edilməsi ilə, riskin vahid 

616 

---