InsanŞünaslıq
Qədim kelt xalqlarının əsas məskunlaşma arealları Mərkəzi və Şərqi
Avropa hesab edilirdi. B.e.ə. 800-500 illərdə kelt xalqlarını Qalştattski
(Avstriyanın Qalştatt məbədinin adı ilə adlanır) adlandırılmasına aid yazılı
mənbələr mövcuddur.
Mənbələrə əsasən b.e.ə. I minilliyin ikinci yarısında keltlər çox güclü
xalqlardan sayılırdı. Lakin keltlər vahid dövlət yarada bilməmişlər.
Arxeoloji və tarixi mənbələrdə (b.e.ə. 300 il) kelt xalqlarını laten
(İveçrənin la Tenn şəhərinin şərəfmə) adlandırılması və bu dövrdə müasir
Fransa, İsveçrə, Belçika, Britaniya adaları, İspaniya, Şimali İtaliya
ərazilərində geniş yayılması faktları müəyyənləşdirilmişdir.
Kelt xalqları dilində müasir şəhər adları yaranmışdır: Lion, Leyden, Milan
və s. Kelt sözünün mənasını yunancı "keltoi", romahlar isə qalli (Galli),
Britaniya adalarında "britt", İspaniyada isə keltləri "keltiberam" kimi qəbul
etmişlər.
57
Ağazeynal A.Qıırbanzadə
DORDUNCU BOLMƏ
İNSAN MƏSKUNLAŞMASI: KONSEPSİYASI,
QLOBAL NƏTİCƏLƏRİ
DEMOQRAFİK İNKİŞAF KONSEPSİYASI
D
ünyanın bir sıra elmi-tədqiqat mərkəzlərində insan məskunlaş-
ması problemlərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Prob-
lemin əsas ideyası: demoqrafik inkişaf, insan miqrasiyası, irq və s. tutur.
Yer kürəsində insan artımı bəşəriyyətin tarixində həmişə dinamik ol-
muşdur. Belə ki, ilk dəfə insan artımı 1500 ilə (yeni eranın başlanmasın-
dan 1500-cü ilədək), ikinci dəfə 300 ilə (1500-1800-ci illər), üçüncü dəfə
120 ilə (1800-1900-ci illər), dördüncü dəfə 50 ilə (1920-1970-ci illər) baş
verməsi müəyyən edilmişdir.
Ümumiyyətlə, tari-
xən əhalinin artım tem-
pi problemsiz baş ver-
məmişdir. Demoqrafik
sivilizasiya uzun müd-
dətli təkamül inkişaf
dövrünü və nisbətən
qısa müddət keyfiyyət
dəyişikliyini özündə
əks etdirir. Məhz bu
dövr demoqrafik revol-
yusiya adlanır.
Demoqrafik inkişaf
bir başa olaraq əhali-
nin təkrar istehsalın-
dan asılıdır. Bu inkişaf
prosesinə dair bir çox modellər və nəzəriyyələr hazırlanmışdır. Bu modeldən
biri də brutto əmsalı, netto əmsalı və eləcə də orta ömür müddətidir. Brutto
əmsalı dedikdə bir qadının doğa biləcəyi dövrdə (təqribən
63.B(sedeııne <ı deMOzp(i(])uw. Jl.,1998. c.I73.
----- =
58
İnsanŞünaslıq
15-50 yaşda) doğduğu qızların sayı nəzərdə tutulur. Bu əmsal doğumun
intensivliyini xarakterizə edir.
Aydındır ki, bütün uşaqlar böyüyüb əhalinin təkrar istehsalında iştirak
etmirlər. Ona görə də bu uşaqların - qızların sayından anaların orta yaşına (
40) qədər çata bilməyənlər çıxılır. Buna əhalinin təkrar istehsalının
netto-əmsah deyilir. Bu əmsal göstərir ki, doğulan qızların orta hesabla neçəsi
öz analarının həmin müvafiq yaşma qədər yaşaya bilirlər.
. Demoqrafik keçidin başlanğıc fazalarında bu netto-əmsah müvəqqəti də
olsa artmışdır. Belə ki, XIX əsrin ikinci yarısında Qərbi Avropa ölkələrində bu
amil 1,5 %, XX əsrin ikinci yarısında isə 30 % olmuşdur.
1980-1990-cı illərdə əhalinin təkrar istehsalı əmsalı 15% azalmışdır. Bu
azalma Çində, Şərqi və Cənubi-Şərqi Asiyada daha çox nəzərə çarpır. Şimali
Amerikada, Qərbi Avropada əhalinin təkrar istehsalında daralma meyli
güclənir (təkrar istehsalın brutto əmsalı 2%-dən azdır).
Hər haldı əhalinin artım sürətinin və təkrar istehsal əmsalının azalmasına
baxmayaraq insanların sayı hər il təqribən 86 mln nəfər artır. Bu artım ilk
növbədə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə müşahidə olunur (70- 80%).
Elmi mənbələrdə demoqrafik inkişafına dair bir sıra tipoloji cəhətlər
mövcuddur. Lakin bunlardan daha geniş mənada aşağıdakı tipoloji strukturlar
araşdırılır.
64. Э.A.Араб оглы. Демографические и экологические прогнозы. М., 1978.
-
--------------- -------------- --- 59 ......................... '
=
Ağazeynal A.Qurbanzadə
Planetimizdə həyat səviyyəsinə uyğun demoqrafik inkişaf nəzəriyyələr
yaradılmışdır. Bu nəzəriyyələrdən ən başlıcası demoqrafik tsikillər
nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyə çox vaxt demoqrafik dəyişmələr kimi də qəbul
edilir.
Demoqrafik tsikillər nəzəriyyəsi bioloq R.Pirlanın konsepsiyasına istinad
edilərək yaradılmışdır. Konsepsiyaya görə hər bir bioloji populya- siya ilk
başlanğıcında inkişafı zəif gedir, sonra onun sayı, müəyyən səviyyəyə qədər
sürətlə çoxalır və axırda isə tədricən inkişafı azalır.
Demoqrafik tsikillər nəzəriyyəsinə uyğun olaraq dörd inkişaf mərhələsi
mövcuddur:
*
Eyni səviyyəli mərhələ. Bu mərhələdə doğum və ölüm səviyyəsi
yüksəkdir. Əhali artımı azlıq təşkil edir və dəyişilmir.
*
İnkişafın ilkin səviyyəsində yüksək doğumu saxlamaqla ölümün aşağı
düşməsi mərhələsində əhalinin sayı artır. Bununla yanaşı təbii artım aşağı
düşməyə başlayır.
*
Doğumla ölüm arasında tarazlıq bərabərliyi nəticəsində əhalinin artımı
demək olar ki, dəyişilmir.
Müasir dövrdə baş verən qloballaşma şəraitində demoqrafik inkişaf
prosesinə təsir göstərir. Bu səbəbdən də etnoqrafik inkişafın kəmiyyət-
keyfiyyət dəyişiklikləri son dövrlərdə aktual problemə çevrilmişdir. Öz təbiəti
etibarı ilə sosial hadisə sayılan demoqrafik proseslər sosial institutlarla idarə
olunur.
Elmi araşdırmalarda "demoqrafik partlayış" nəzəriyyəsi geniş məna
daşıyır. Yer kürəsində əhali artımı ilə əlaqədar olaraq "demoqrafik
partlayış" bir neçə mərhələləri əhatə edir.
XVIII əsrin ikinci yarısından sonra yer kürəsində əhali sürətlə artmağa
başlamışdır. Bu dövrdə Avropa ölkələrində baş verən sənaye revolyu- siyası
sosial- iqtisadi inkişafa güclü təkan verdi. Bu səbəbdən də həmin ölkələrdə
doğum səviyyəsi sabit qalmışdır. Nəticədə isə ölüm səviyyəsinin aşağı
düşməsinə səbəb olmuşdur.
İkinci "demoqrafik partlayış" XX əsrə aid edilir. XX əsrdə baş verən
sosail, iqtisadi, siyasi və radikal dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq yer kürəsində
əhalinin sayı 4 dəfə;ÜDM-nun həcmi 18,8 dəfə, dünya iqtisadiyyatında
məşğul olanların sayı 3,8; əmək məhsuldarlığının səviyyəsi 5,0 dəfə artmışdır.
65.
"Mupoddiı JKonoMUKa u MC’.vcdyıiapodiibie omııoıııeıııifi". 2001. M>9. c. 90-10.1.
■ 60
........................................................... ■
Dostları ilə paylaş: |