Erdem ve mutluluk
Yüklə 32 Kb. Pdf görüntüsü
|
güçsüzdür" 27 Bu görüşe göre, insanın menfaati kendi varlığını korumaktır, bu da insanın kendi içinde var olan imkânlarını gerçekleştirmesi demektir. Böyle bir "kendi-menfaatini düşünme" kavramı, "menfaat" derken bir insanın kendi-menfaatinin ne olduğu konusundaki sübjektif duygusunu değil de, insan tabia- tının objektif anlamda ne olduğunu göz önünde tutmuş olması bakımından objektivisttir. İnsanın yalnızca tek bir menfaati var- dır, bu da tüm imkânlarının gerçekleşmesi ve insanî bir varlık olarak gelişmesidir. İnsan nasıl başka bir insanı sevebilmek için onu tanımak ve gerçek ihtiyaçlarının ne olduğunu bilmek zorun- daysa, aynı şekilde, kendi benliğinin ihtiyaçlarını kavramak ve bu ihtiyaçlarını nasıl karşılayabileceğini öğrenmek için de kendi benliğini tanımak zorundadır. Buradan çıkan sonuç şudur: Bir in- san kendi benliğini tanımıyorsa ve gerçek ihtiyaçlarını bilmiyor- sa, gerçek menfaatinin ne olduğu konusunda yanılabilir ve in- sanın kendi-menfaatinin ne olduğunu belirleyebilmesi için insan bilimine dayanması gerekir. Son üç yüzyılda kendi-menfaatini düşünme kavramı gittik- çe daralmış ve sonunda Spinoza'nın düşündüğünün nerdeyse tam tersi olmuş; bencillikle, maddî kazançla, güç ve başarı ka- zanmaya çalışmakla eşanlama gelmiştir; kendi menfaatini kol- lama, erdemle aynı anlamı taşıyacak yerde, ahlâkî bir emirle en- gellenmesi gereken bir eğilime dönüşmüştür. Bu yozlaşma, kendi-menfaatini düşünme kavramının ob- jektivist yaklaşımından, yanlış bir sübjektivist yaklaşıma geçilmiş olmasının sonucudur. Kendi-menfaatini düşünme artık insan ta- biatı ve ihtiyaçları tarafından belirlenmesi gereken bir kavram olmaktan çıkmıştır; aynı şekilde, insanın gerçek menfaatinin ne olduğu konusunda yanılabileceğini kabul eden görüş de, bir in- 27 Spinoza, Ethics, IV, Prop. 20. 162 sanın kendi-menfaati olarak hissetiği şeyin gerçek menfaati ol- ması gerektiği fikriyle yer değiştirmiştir. Çağımızda yaygın olan kendi-menfaatini düşünme kavra- mı, iki çelişken kavramın tuhaf bir karışımıdır: Bir yandan Cal- vin'in ve Luther'in, öbür yandan Spinoza'dan bu yana gelen ile- rici düşünürlerin görüşlerinin... Calvin ve Luther, insanın kendi- menfaatini düşünme eğilimini baskı altına alması ve kendini yal- nızca Tanrının amaçları için bir araç olarak görmesi gerektiğini öğretmişlerdir. İlerici düşünürler ise, tersine, insanın ancak kendi başına bir gaye olabileceğini, kendi dışında bulunan hiçbir amaç için bir araç olamayacağını öğretmişlerdir. Bunun sonucu olarak, insan, Calvin'in öğretisinin dinsel anlatım biçimini bir yana itip yalnızca içeriğini benimsemiştir. Kendini Tanrının isteği için de- ğil, ekonomik makinenin ya da devletin amaçları için bir araç ha- line getirmiştir; Tanrı için değil de, endüstrinin gelişmesi için bir araç olmayı kabul etmiştir; harcamanın tadına varmak ve hayat- tan zevk almak için değil, biriktirmek, yatırım yapmak, başarılı olmak için çalışmış ve para kazanmıştır. Max VVeber'in göster- miş olduğu gibi, manastır keşişliğinin yerini, mutluluk ve sevincin artık hayatın gerçek amaçları olarak görülmediği iç-c\ünya ile il- gili bir keşişlik almıştır. Şu var ki, bu tavır, Calvin'in kavramından giderek uzaklaşmış ve kendi-menfaatini düşünmeyle ilgili ilerici kavramla karışmıştır: İnsanın, kendi-menfaatinin peşinden koş- masını hayatın en üstün kuralı haline getirmeye hakkı -ve yü- kümlülüğü- olduğunu öne süren kavramla... Bunun sonucunda çağdaş insan kendini inkâr etme ilkesine göre yaşadığı halde, kendi menfaatini göz önünde tutacak şekilde düşünmeye başla- mıştır. Kendi-menfaatinden yana hareket ettiğine inanmakta, oysa aslında paraya ve başarı kazanmaya büyük bir ilgi duy- maktadır; en önemli insanî imkânlarının gerçekleşemeden kal- dığını ve kendisi için en iyi olduğu öne sürülen şeyin peşinden koşarken kendi benliğini yitirdiğini görememektedir. 107 Kendi-menfaatini düşünme kavramının anlamındaki bu yozlaşma, benlik kavramının değişmesiyle yakından ilgilidir. Orta Çağda insan kendini sosyal ve dinsel topluluğun ayrılmaz bir parçası olarak hissediyor ve bir birey olarak henüz içerisinde yaşadığı gruptan tam anlamı ile kopamadığı böyle bir dönemde kendi benliğini bu sosyal ve dinsel topluluğun açısından görü- yordu. İnsanın bir birey olarak bağımsız bir varlık olduğunu anla- ma görevi ile karşı karşıya bulunduğu çağdaş dönemin başlan- gıcından bu yana, kendi özdeşliği bir problem halini almıştır. 18. ve 19. yüzyıllarda benlik kavramı gittikçe daralmıştır; benlik, in- sanın sahip olduğu mal-mülkten başka bir şey değilmiş gibi görülmeye başlanmıştır. Böyle bir benlik kavramı için artık "Ne düşünüyorsam, oyum" değil, "Neye sahipsem", "malım-mülküm neyse, ben oyum" formülü geçerli olmaktadır. 28 28 William James, bu kavramı çok açık bir şekilde belirtmiştir. Şöyle diyor: "Dikkat ve ilgi göstereceğim bir benliğe sahip olabilmek için, Tabiat her şeyden önce yeterince ilginç bir şey sunmuş olmalıdır bana: O şeye öylesine ilgi duymalıyım ki, içgüdüsel bir şekilde, onu yalnızca o olduğu için kendime mal-etme, benimseme isteğini duyabileyim... Kendi bedenim ve onun ihtiyaçlarını karşılayan şeyler böylece bencil ilgilerimin içgüdüler tarafından belirlenmiş ilkel objeleridir. Öteki objeler, buradan türeyecek şekilde, bunlardan herhangi birisiyle ilgili, çağrışımlarla ilginç hale gelebilirler: Ya onların bir aracı olarak, ya da her zaman onlarla birlikte bulundukları için... Böylece, binlerce yolla, bencil heyecanların ilkel alanı genişleyebilir ve sınırlarını değiştirebilir. Bu çeşit bir ilgi, gerçekten de, benimki kelimesinin anlamını oluşturmaktadır. Sahip olduğum her şey, eo ipso, benim bir parçamdır." -Principles of Psychology (New York: Henry Holt and Company, 2 Cilt, 1896), I, 319, 324. Başka bir yerde de James şöyle yazıyor: "Bir insanın ben dediği şeyle benimki dediği şey arasındaki sınırı çizmenin güç olduğu açıktır. Bizim olan bazı şeyler söz konusu olduğu zaman, tıpkı kendimiz söz konusu olduğu zamanki gibi hisseder ve hareket ederiz. Ünümüz, çocuklarımız, ellerimizle yaptığımız iş bedenimiz kadar değerli olabilir bizim için ve birisi bunlara el uzatacak olursa buna karşı aynı duyguları duyar, aynı hareketlerde bulunuruz... Mümkün olan en geniş anlamıyla bir insanın benliği, kendisine ait olarak gördüğü her şeyin toplamıdır: Yalnızca bedeni ve ruh güçleri değil, elbiseleri ve evi, karısı ve çocukları, ataları ve dostları, adı-sanı ve işleri, toprağı ve atları, yatı ve banka hesabı... Bütün bu şeyler ona aynı heyecanları verir. Artar, büyür ve gelişirlerse bir zafer sevinci 164 Son birkaç kuşak içerisinde, pazarın gittikçe artan etkisiy- le, benlik kavramı "Sahip olduğum şey neyse, ben oyum" anla- mından "Nasıl olmamı istiyorsanız, ben oyum" anlamına gelecek şekilde değişmiştir. 29 Bir pazar ekonomisi içerisinde yaşayan insan kendini bir mal olarak görmektedir. Tıpkı herhangi bir malı satan kimsenin satmak istediği şeyden kopması gibi o da k e n ' n d e n kopmuştur. Şüphesiz, kendisiyle ilgilenmektedir, pazardaki başarısına çok büyük bir ilgi göstermektedir, ama "kendisi" bir iş yöneticisi, bir işçi ya da memur, bir satıcı ve bir maldır. Kendi-menfaatini düşünmesi, "kendi kendisini kullanan" bir kişi olarak -kişilik pazarında en uygun fiyata elde edilebilecek bir mal olarak- kendine duyduğu ilgiye dönüşmüştür. Çağdaş insanda karşımıza çıkan "kendi-menfaatini düşün- me yanılgısı", hiçbir zaman ibsen'in Peer Gynfündeki kadar iyi bir şekilde işlenmemiştir. Peer Gynt, bütün hayatını kendi benli- ğinin menfaatlerini kollamaya adadığına inanır. Bu benliği o şöy- le tanımlamaktadır: Gynt'ün benliği! - Bir istekler, iştahlar, arzular ordusu! Gynf'ün benliği! Hayaller, dilekler, özlemler denizi; Gerçekte, içimden kabarıp taşan her şey Ve benim ben olmamı Ve böyle yaşamamı Sağlayan her şey. 30 duyar, azalır ve yok olurlarsa kendini çökmüş hisseder. Bu duyguların, sahip olduğu her şey için aynı şiddette olması gerekmez; ama hepsi için bu duyguların çoğunu aynen-yaşar." -Aynı eser, I , 291,292. Pirandello, piyeslerinde, bu benlik kavramı ve bunun sonucu olarak insanın kendinden duyduğu şüphe üzerinde durmuştur. 30 Adı geçen eser, V. Perde, I. Sahne. ı 127 Yüklə 32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|