G abduraxmanova
Yüklə 288 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Anopheles, Culex, Aedes
avlodlariga kiradigan turlari uchraydi. Anopheles aviodiga kiradiganlari bezgak chivinlari deyiladi, chunki shu avlodga kiradigan hamma turlar bezgak kasalligini tarqatadi. Culex aviodiga kiradiganlari esa oddiy chivinlar deyiladi. Bezgak chivinlarining tipik vakili Anopheles maculipennis 349 hisoblanadi. Bu chivin bezgak kasalligi qo‘zg‘atuvchilarining o4ziga xos tarqatuvchisidir (1 12-rasm). 112-rasm . B ezgak (A nopheles) v a o d d iy (C ulex) ch iv in larn in g asosiy fa rq lo v ch i belg ilari: 1-tuxumlar; 2-lichinkalar; 3-g‘umbaklar; 4-voyaga yetgan urg‘ochi chivinlar. Bezgak chivini uzun va ingichka boMib, tanasi bosh, ko‘krak va qorin qismlaridan ib o rat Bosh qismida mo4ylovlari va ko‘zlaridan tashqari. o g'iz apparati joylashgan. Urg‘ochi chivinlar qon bilan oziqlanadigan boMgani uchun ulaming ogMz qism lari sanchib-so‘ruvchi tipda tuzilgan. Erkaklari esa 0 ‘simlik shiralari bilan oziqlanadi, shunga ko‘ra, ulaming ogMz apparati so‘ruvchi tipda boMadi. Chivinlarning jufilashishi havoda boMadi. Juftlashib boMganidan keyin urg‘ochilari tuxumini rivojlantirish uchun qon so‘radi. Qon so'rishda ular odam, uy va yow oyi hayvonlami taiaydi. 1-2 daqiqa davomida gavdasining ogMrligidan ham ko‘proq qonni so‘rib oladi. Shundan keyin urg‘ochi chivinlar qorongM joyga o ‘mashib olib, 2-12 kun davomida ovqatini hazm qiladi. Tuxumlar yetilgandan keyin urg‘ochi chivinlar koMmak suvlarga uchib boradi va suv ustiga yoki suv o'simliklariga qo‘nib tuxum A nopheles C u le x a m i 350 i|o‘yadi. Tuxum qo‘yib boMgan chivinlarning bir qismi oMadi, qolganlari сна yana qon so‘rib tuxum qo‘yishga kirishadi. Bezgak chivini o‘z hayotida 60 dan 350 tagacha tuxum qo‘yadi. Boshqa chivinlarga qarshi o'laroq, bezgak chivini tuxumlarini bir-biriga yopishtirmasdan tarqoq holda qo‘yadi. Bezgak kasalini tarqatmaydigan chivinlar tuxumlarini suv yuzasiga g‘uj-g‘uj qilib tashlaydi. Mazkur tuxumlar to*plami qayiqchaga 0 ‘xshab ketadi. Tashqi muhit haroratiga qarab,' 2-10 kun ichida tuxumdagi lichinkalar yetiladi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarda gavdasining bosh, ko‘krak va qorin qismlari yaqqol ajralib turadi. Har xil chivinlarning lichinkalari morfo-anatomik tuzilishlari va biologik xususiyatlariga ko‘ra bir-birlaridan farqlanadi. Lichinkalar 4 marta tullab, g‘umbaklarga aylanadi. G‘umbak- lardagi nafas olish naylarining shakliga qarab, bezgak chivinini oson farqlab olish mumkin: ulaming nafas olish naylari konussimon boMib, go‘yo kamaycha ko‘rinishida boMadi. G‘umbakdan imago rivojlanadi. Tuxum qo‘yishdan boshlab imago chiqqunigacha boMgan rivojlanish davri, tashqi muhitga qarab, 14—30 kun davom etadi. Culex avlodiga kiradigan Culex pipiens chivini ham odamda uchraydigan transmissiv kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarini tarqatadi. Yapo- niya, Koreya yarim orolida, Shimoliy Xitoy va Uzoq Sharqda Culex chivinlari ogMr virus kasalligi -y a p o n ensefalitini tarqatadi. Aedes avlodiga kiradigan chivinlar sariq isitma degan ogMr tropik kasallik qo‘zg‘atuvchilarini tarqatishda ishtirok etadi. Ulaming tuzilishi va rivojlanishi bezgak chivinlarinikiga o‘xshaydi, lekin ayrim belgilari bilan farq qiladi: 1. Urg‘ochi oddiy chivinlarning voyaga yetgan davrida pastki jag 6 paypaslagichlari kalta boMib, xartumining uchdan bir qismini egallaydi, bezgak chivinlarida pastki ja g ‘ paypaslagichlari xartumiga teng boMadi. Erkaklarining pastki ja g ‘ paypaslagichlari oddiy va bezgak chivinlarida xartumiga teng, ammo oddiy chivinlarda oxirgi bo‘gMmi kengaymagan boMib, bezgak chivinlaridan farq qiladi. Bundan tashqari, erkaklarining mo‘ylovlari sertuk boMadi. 2. Bezgak chivinlarining oyogM tanasidan 2 baravar uzunroq boMadi, oddiy chivinlarda esa 1,5 baravar, ko‘kragining o‘rta bo‘gMmida joylashgan 1 juft qanotida qoramtir 4 ta dogM boMib, bu dogMar zich joylashgan tanachalaridan iborat. Oddiy chivinlarning qanotida dogMari boMmaydi. 3. Bezgak chivinlari qo‘nib turganda qorin qismini ko‘targan holda burchak hosil qilib turadi, oddiy chivinlar esa parallel holda qo‘nadi. 351 4. Odatda, bezgak chivinlari tuxumlarini kislorodga boy, toza suv havzalariga qo'yadi, oddiy chivinlar uchun bunday sharoitning ahami- yati yo‘q, suv boMsa yetarli, hatto yomgMrlardan qolgan koMmaklarga, suvi bor idishlarga ham tuxumlarini qo‘yishi mumkin. 5. Culex chivinlarining tuxumida havo kamerasi boMmaydi, shuning uchun u tuxumini bir-biriga tik aylana o‘qi bo‘yicha yopishgan holda qo'yadi. Natijada qayiqchaga o'xshash 200-400 tadan boMgan tuxumlar to'plam ini hosil qiladi. Bunday holda tuxum lar cho'kib ketmaydi. Aedes chivinlari esa tuxumini suvga emas, suvli, zax joylardagi substratlarga qo'yadi. Odatda, ularning rivojlanishi deyarli qurib qolayotgan suv havzalarida kuzatiladi. Tuxum ichida rivojlangan lichinkalar 1 yilgacha saqlanishi mumkin. Suv tekkandan keyin ular tashqariga chiqadi va rivojlanadi. 6. Bezgak tarqatmaydigan chivinlaming lichinkalari suv yuzasiga nisbatan burchak hosil qilib suzadi, chunki nafas teshikchalari qorin qismidan hosil boMgan tana o'simtasida — sifonda joylashgan boMadi. Shu sababdan lichinkalar suvning ustki parda qavatiga sifoni bilan yopishadi, gavdasi pastga osilib turadi. Bezgak chivinining lichinkalari suv yuzasida yashab, shu joydagi mayda zarrachalar va mikroor- ganizmiar bilan oziqlansa, oddiy chivinlaming lichinkalari esa suv qatlamidagi organizmlar bilan oziqlanadi. 7. Oddiy chivinning g'umbaklaridagi nafas olish nayi silindr shaklida boMadi, bezgak chivinida esa konus shaklidadir. Bundan tashqari, chivinlar parazit nematodalardan filyariyatlaming rivojlanish siklida ham oraliq xo‘jayin sifatida ishtirok etadi. Odam bakterial kasali tuleremiya sababchisi ham mazkur hasharotlardir. Kasallik tarqatuvchi patogen chivinlarga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqish uchun ularning biologiyasi, ekologiyasi va sistematikasi ko'p yillar davomida o'rganilib kelinmoqda. Bu sohada ayniqsa, V. P. Bekle mishev, N . I. Xodukin, A. S. Monchadskiy, N. I. Isayev, D. L. Shtakel- berg va boshqalaming xizmatlari kattadir. B u k u r ch iv in lar (Simulidae) oilasi vakillari qon so'ruvchi juda mayda chivinlar boMib, gavdasining uzunligi 2 -6 mm keladi. Bu chivinlar umumiy ko'rinishidan pashshalarga o'xshash, tanasi tig'iz, yelka qismi ko'tarilgan, mo'ylovlari qisqa, xartumchasi qisqa va sanchib-so'ruvchi tipda tuzilgan. Lichinkalari oqar suvda yashaydi. Ular odamlar v a uy hayvonlarining ba’zi parazit kasalliklarini, shuningdek, tuleremiyani tarqatadi. 352 Ko'krak qismi bukur bo'lgani uchun bukur chivinlar deyiladi. Ayni vaqtda ularning 1500 tadan ortiq turi aniqlangan. Bukur chivin- larning rangi ko‘pincha qora va ko'kish tusda bo'ladi. Urg4ochilari urug'Iangandan so‘ng oqar suvlar ostidagi o ‘simliklar va boshqa substratlarga 100-800 tadan tuxumlarini to'p-to'p qilib qo‘yadi. Oradan 4 -12 kun o'tgach, tuxumdan lichinkalar chiqadi. Ular orqa qorin segmentidagi so'rg'ichlar va ilmoqchalar yordamida suvdagi har xil substratlarga yopishib olib hayot kechiradi. Bosh tomonida joylashgan yelpig4ichsimon tukchalari va qilchalari yordamida suvni filtrlab o'ziga oziq topadi. Lichinka 5 marta tullagach (3 hafla davomida), maxsus pillali g'umbak hosil qiladi va 20-21 kun ichida jinsiy voyaga yetadi. Hayoti davomida 1-3 marta avlod beradi. Bukur chivinlaming faqat urg'ochilari qon so(radi, erkaklari esa gul shirasi bilan oziqlanadi. Ayrim janubiy hududlarda ular faqat o'sim lik shirasi bilan oziqlanadi. O 'rta mintaqada va ayniqsa, tayga zonasida qonxo'r bukur chivinlar k o 'p uchraydi. Urg'ochilari hayvonlarga kunduz kunlari shamol y o 'q paytda hujum qiladi. Hayvon qonini so‘rib zaharli so'lak ajratadi, bir necha soat o‘tgach, hayvon terisi shishadi, harorati ko'tarilib yurak urishi tezlashadi. Ular Sibir yarasi, tulyaremiya, yapon ensefaliti, moxov kasalliklarini, qoramollarda va shimol bug'ularida esa onxotserkoz, qushlarda gemosporidioz kasalliklarining qo'zg'atuvchilarini tarqatadi. Isk a b to p a rla r (Phlebotom idae) oilasi vakillari juda mayda b o ' lib, tanasi uzun tukchalar bilan qoplangan, uzunligi 1,3—3,5 mm keladi. Ular kichik kapalakchalarga ocxshaydi. Iskabtoparlar kemimvchilar va boshqa sutemizuvchilar, kaltakesaklar hamda toshbaqalaming inlarida, qushlarning uyalarida, molxonalarda, aholi turar joylarida yashaydi. Iskabtoparlar oilasiga 600 ta tur kiradi. Ular Yevropaning janubi, 0 ‘rta va Janubiy Osiyo hamda Shimoliy Afiikada keng tarqalgan. Markaziy Osiyoning cho'lli mintaqalarida ham ko‘plab tarqalgan. Ularning faqat urg'ochisi qon so'radi; erkaklari gul nektari bilan oziqlanadi. Iskabtoparlar obligat qon so'ruvchi hasharotlar bo'lib, odatda odamlarga, hayvonlarga tunda, issiq va dim paytlarda hujum qiladi. Qonni faqat urg'ochilari so'radi. Tana tuzilishi chivinlarga xos bo'lib, ulardan juda uzun mo'ylovlari bo'lishi va tanasida qalin, qattiq uzun tuklari borligi bilan ajralib turadi. Oyoqlari uzun va ingichka, ayniqsa, oxirgi juft oyog'i ancha uzun bo'ladi. Oyoqlari va qanodari butun tanasi singari tukchalar bilan qoplangan. Otalangan urg'ochilari 353 tuxum qo'yishdan oldin. albatta, qon so‘rishi kerak, shundan keyingina tuxumlari rivojlanadi. Iskabtoparlar ovqat izlab, 1,5 km dan ko4proq yoM bosadi. Tuxumlami qorongM organik moddalarga boy, zax yerlarga qo‘yadi. Bir qo‘yishda urg‘ochilari 50-70 taga yaqin tuxum qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkasi chuvalchangsimon boMib, tanasi 12 segmentdan tashkil topgan. Lichinkalar chiriy boshlagan organik moddalar bilan oziqlanadi va 4 marta tullaydi. To‘rtinchi marta tullashdan keyin g iumbakka aylanadi. G‘umbakdan voyaga yetgan hasharot chiqadi. Tuxum qo4yishdan to voyaga yetgunigacha qulay sharoitda 46 kun kerak boMadi, noqulay sharoitda rivojlanish muddati juda cho'zilib ketishi mumkin (1 13-rasm). X 13-rasm . Isk ab to p ar; I-voyaga yetgan erkak va urg‘ochisi, II-g‘umbagi; Ш-lichinkasi. Iskabtoparlarning qurtlari organik qoldiqlarga boy boMgan joylar da masalan, g ‘orlar, daraxtlaming kavagi yoki sudralib yuruvchilar va k e m i r u v c h i l a m i n g inlarida rivojlanadi. Bir yilda ulaming i k k i avlodi voyaga yetadi. 354 |