G abduraxmanova

Phlebotomus pappatasii
turi odamlarga leysh­
manioz (pashshaxo‘rda) va pappatachi isitmasi kabi kasalliklami 
yuqtiradi.
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan m a’lumotlardan ko'rinib turib- 
iliki, chivinlar uy hayvonlari va odamlarning tinchligini buzishi bilan 
katta ziyon keltiradi. Chivinlardan bezovta boMgan chorva mollarining 
mahsuldorligi pasayib ketadi. Bezgak chivinlari tropik mamlakatlarda 
odamlar o‘rtasida bezgak kasalini, ayrim chivinlar virusli Yapon 
cnsefaliti, tulyaremiya kasalligini tarqatadi.
Chivinlami yo'qotish uchun ulaming barcha rivojlanish davrlarini 
hisobga olgan holda, chora tadbirlarni amalga oshirish kerak. Voyaga 
yetgan chivinlar yoz paytlarida kunduzi qo'nib turadigan joylarda, qish 
paytida esa qishlash joylarida har xil insektitsidlar yordamida yo‘qo- 
tiladi. Lichinkalari va g‘umbaklariga qarshi kurashish uchun suv 
havzalari tekshiriladi.
Anopheles lichinkalari sho‘r, kislorodi kam, soya suv havzalarida 
yashamaydi. Suvi tez oqib turadigan daryo va anhorlarda ham 
lichinkalari uchramaydi. Chivinlarning lichinkalariga qarshi kurashishda 
xo'jalik maqsadlari: uchun keraksiz boMgan kichikroq suv havzalari 
tuproq bilan ko‘mib tashlanadi. Baliq ko‘paytirilmaydigan va xo‘jalik 
maqsadlari: uchun ishlatilmaydigan suv havzalariga zaharli kimyoviy 
moddalar sepiladi, neftlanadi. N eft suv betiga nihoyatda yupqa parda 
ko'rinishida yoyilib, lichinkalar va g ‘umbaklaming nafas olish teshik- 
larini berkitib qo'yadi va ular oMadi. Kimyoviy moddalar zarracha- 
larining kattaiigi lichinkalar oziqlanadigan mikroorganizmlardan kichik 
boMishi kerak, shundagina ular kimyoviy moddalami yutadi.
Hozirgi vaqtda kurashning biologik usuli rivojlanib bormoqda. 
Lichinkalar va g'umbakiari bor suv havzalarida ular bilan oziqlanadigan 
gambuziya baligMni ko‘paytirish yaxshi natija bermoqda. Sholipoyalami 
esa uzib-uzib sug'orish, ya’ni qisqa vaqt ichida suvni chiqarib tashlash 
yoMi bilan parazitlami yo'qotish mumkin. Bundan tashqari, hovuz 
suvlarini vaqti-vaqti bilan oqizib turish, suv havzalarining organik 
chiqindilar bilan ifloslanishiga yoM qo‘ymaslik kerak.
K alta m o‘ylovli to ‘g‘ri chokli ikki q a n o tlilar 
(Brachycera-
Orthorrhapha)
k en ja tu rk u m i. 
Bu kenja turkum vakillarining qanotlari 
kalta va kuchli, mo‘ylovlari 3 bo'gMmli boMadi. Qurtlarining bosh 
kapsulasi reduksiyaga uchragan. G'umbagi yopiq tipda tuzilgan. Imago 
chiqishi oldidan g ‘umbak po'sti bosh ko‘krak ustidan «t» shaklida 
yirtiladi. Bu kenja turkumga so'nalar, qo‘tir pashshalari oilalari 
va
355

---

boshqa ikki qanotlilar kiradi. Odamlar va chorva mollariga, asosan, 
so'nalar oilasining vakillari jiddiy ziyon keltiradi (1 14-rasm).
D
E
114-rasm . K a lta m o‘ylovli ik k i q a n o tlilar:
A - so‘na; В - volfart pashshas; D - qonxo‘r it pashshasi; E- qonxo‘r
qo‘y pashshasi.
So‘n a la r (T ab an id ae) oilasiga 
eng yirik qon so‘ruvchi ikki 
qanotlilar kiradi. So‘nalar tanasining uzunligi 6-30 mm bo‘lib, rangi 
turlariga qarab sariq, qora va kulrang tusda bo‘ladi. Boshining yon 
tomonida yirik fasetkali ko‘zlari joylashgan. Ko‘zlari qizgMsh tilla 
rangda tovlanib turadi.
Boshining ostki qismida og‘zi joylashgan boMib, og‘iz apparati 
urg‘ochilarida sanchib so4ruvchi tipda, erkaklarida yalovchi tipda 
tuzilgan bo-lib, xartumcha ko‘rinishda.
Erkagi va yosh urg‘ochisi gul nektari bilan oziqlanadi. U rgcochi 
so‘nalar faqat urugMangandan keyin qon bilan oziqlanishga o ‘tib, 
qoramollarga, odam va y o w o y i hayvonlarga hujum qiladi. Ular bu 
davrda kemiruvchilar, kahakesaklar va hatto hayvonlaming 2 -3 kunlik 
murdalariga ham hujum qilishi mumkin.
So4nalar hayvonlar terisini sanchib-yalovchi yoki kesib-yalovchi 
og‘iz organlari orqali kesib, shu joydan chiqadigan qonni so‘rib
356

---

oziqlanadi va 2 -4 kundan so‘ng suv yoki ariq bo‘ylaridagi nam 
tuproqlarga to ‘p-to‘p qilib tuxum quyadi.
So‘nalar 1 yilgacha yashaydi, ammo qon so‘rib olgan urg‘ochi 
IO‘na 1 oygina yashaydi va shu vaqt ichida bitta urgcochi so‘na ariq 
ho'yidagi nam tuproqqa 300 tadan 3500 tagacha tuxum qo‘yadi. 
Tuxumlardan 1-2 haftadan keyin qurtlar chiqadi. Qurtlar 10-11 oygacha 
botqoqlikdagi organik qoldiqlar bilan oziqlanadi. Bu muddat ichida ular 
6 marta po‘st tashlab, 6 yoshga kiradi. Bahorda qurtlar g ‘umbakka 
ayianadi. G‘umbaklik davri ob-havoga bog‘liq bo‘lib, u 6 kundan 25 
kungacha davom etadi, so‘ngra jmsiy voyaga yetgan qanotli so‘na uchib 
chiqadi (115-rasm).
115-rasm . Q o ram o l so4nasi