G abduraxmanova

(Phthims pubis)
odam badanining tukli joylarida (qovda, 
qoMtiq tagi junlarida, soqoida va hatto qosh hamda kipriklar orasida) 
uchraydi.
Qov biti boshqa bitlardan farq qiladi. Uning boshchasi aniq 
ko‘rinib turadi. Ko‘krak va qorin qismi bir-biridan aniq ajralmagan. 
Bitlar ichida eng kichigi (erkagi - 1 mm, urg‘ochisi - 1,5 mm) 
hisoblanadi. Qov biti 26 kungacha yashaydi.
Qov biti ftirioz kasalligini qo‘zg‘atadi. U o‘zining yassi tanasi 
bilan odam terisiga mahkam yopishib oladi, xartumini teriga sanchib, 
bitta jc y da qimirlamasdan uzoq vaqt davomida qon so‘radi, chaqqan 
joyi tinimsiz kechayu-kunduz qichiydi va ko‘karib qoladi. Uning so‘lagi
109-rasm . O d a m b itla ri va 
u la rn in g tu x u m la ri 
(sirk a la ri):
A-kiyim biti va B-uning 
tuxumi, 1-qopqoqcha;
2-yeIimsimon secret. 
D-bosh biti;
E-qov biti va F-uning tuxumi; 
G-bitlar oyog‘ining oxirgi 
bo‘g ‘imi;
340

---

■ .....iniiiiиii .......hiiliiydi, sluming uchun chaqqan joyi ko‘karib qoladi.
II |Ih>i|Hluqti vii(|li(lii, umumiy o‘rin-ko‘rpadan foydalanilganda, ichki 
1.
1
vlinlni "ii|nll Ml’ oclamdan boshqa odaniga o‘tadi. Qov bitining 
1
.1
inlllk lMii|alisli inrqatinasligi isbotlanmagan. Aksincha, odamda 
UgHewdlgnn bltlornlng boshqa turlari - bosh biti va kiyim biti turli 
ItMinlllkliuni Inrqiituvchilar sifatida xavflidir.
Klylm l)ltl (
Pediculus humanus vestimenti)
va bosh biti (
Pediculus
кшнвпил capitis)
bir-birlari bilan chatishib serpusht nasi beradi, shuning 
lli.i|lilii У щ bitta turning (
Pediculus humanus
) tur xillari deb hisoblanadi.
I limit l>ili sochlarda bo‘lib, o‘z tuxumini (sirkalarini) sochga 
yoplnlltlrlb qo'yadi. Tanasining kattaligi erkaginiki 2 -3 mm, urg'ochi- 
11111
1
1
cmii -1 mm atrofida bo'ladi. Rangi to'qkulrang.
Klylm biti kiyim-kechaklarning choklarida yashaydi va shu 
Jnylnigu tuxum qo'yadi. Uning tanasi och kulrang bo'lib, urg'ochisining 
kallellgl 4 S mm ga boradi.
Qorin segmentlarining ikki yonidagi pigment dog'lar och rangda, 
liilinilliil qoplab turgan xitinli qoplamasi juda yupqa bo'lib, hatto 
nn'illf.iui qon ko'rinib turadi. Bitlar hayotining hamma rivojlanish 
(InVl'ldti odam qoni bilan ovqatlanadigan, doimiy ektoparazitdir. Bir 
kunda 2-3 marta 3-10 daqiqa davomida qon so'radi, ovqatsiz 10 
kuii).’(icha yashashi mumkin.
Kiyim biti harakatchan, 27° С li haroratda 1 daqiqada 35 sm 
masofagacha harakat qiladi. Otalangan urg'ochilari bir kunda 6-14 
tndiin tuxum (sirka) qo'yadi. Kiyim biti umri davomida 300 taga yaqin, 
bosli biti esa 150 tagacha tuxum qo'yadi. Tuxumdan bir haftada yosh 
bitchalar chiqadi. Umuman, tuxum qo'yishidan boshlab, voyaga yetgan 
bltga ayianguncha rivojlanish davri 16-20 kunga to 'g 'ri keladi. Voyaga 
yetgan bitlar 1,5-2 oy yashaydi. Ancha tez rivojlanadigan bo'lgani 
uchun parazitlaming soni qisqa vaqt ichida ko'payib ketishi mumkin. 
Bitlar qon bilan ovqatlanganda, odam terisiga o 'z so'lagini tushiradi. 
Chaqqan joylar qichishadi, qashiganda terida jarohatlar paydo bo'ladi. 
Bitlab ketgan odam (qarovsiz qolgan bolalar, qariyalar) pedikullyoz 
kasalligiga uchrashi mumkin. Pedikullyoz avj olishi natijasida 
organizmni umuman quvvatsizlantirib, koltun degan kasallikka sabab 
bo'lishi mumkin. Bu kasallikda jarohatlangan teridan qon chiqib, 
jarohatlar yallig'lanadi, yiringlaydi va sochlar bir-biriga yopishib qoladi.
Bitlar, shuningdek, og'ir kasalliklar - toshmali va qaytalama 
terlama (tif) tarqatuvchilari hisoblanadi. Toshmali tif bilan og'rigan 
bemorning tana harorati ko'tariladi, badanida shu kasallikka xos bo'lgan
341

---

toshmalar paydo bo‘ladi, boshi og‘riydi, hatto hushidan ketishi mumkin. 
Bu kasallikdan birinchi va ikkinchi jahon urushlarida qanchadan-qancha 
odamlar qirilib ketgan.
Toshmali 
terlama 
kasalligining 
qo‘zg‘atuvchisi 
Provachek 
rikketsiyalari bo‘lib, bemorlarning qonida bo‘ladi. Birinchi marta 1910 
yilda amerikalik olim G.T. Rikkets tomonidan kasallikning qo‘zg‘a- 
tuvchilari toshmali tif bilan og‘rigan bemorlarning qonida va ularda 
parazitlik qilayotgan bitlar ichagida aniqlagan. Lekin olim o ‘zining bu 
tajribasini oxiriga yetkaza olmay o‘ziga yuqqan toshmali tifdan o cladi. 
Kasallik qo4zgiatuvchisini aniqlashda va yuqish yo ilarin i o ‘rganishda 
chex olimi S.Provachekning hissasi katta bo‘ldi, ammo u ham ofiz 
tajribalarini nihoyasiga yetkaza olmadi, chunki u rikketsiyalar bilan 
zararlangan bitlar ustida ish olib borib, tajriba uchun o ‘ziga kasallikni 
yuqtiradi va bu kasallikdan 1915-yilda oMadi. Bir yildan keyin kasallik 
qo‘zg catuvchilari to‘liq o‘rganilib, ikkala olim sharafiga Provachek 
rikketsiyasi deb nomlanadi.
Toshmali tif qo‘zg‘atuvchi!arining bem or qonida bo'lishini 
aniqlashda rus shifokori O.O. Mochutkovskiy (1845-1903) fidoiylik 
ko‘rsatadi. U toshmali tif bilan og‘rigan bemor qonini o ‘ziga inyeksiya 
qiladi va 18 kundan keyin ushbu kasallikning og‘ir kocrinishiga 
uchraydi. Bit bemor qonini so‘rar ekan, o ‘ziga kasallik qo‘zg‘a- 
tuvchilarini yuqtirib oladi. Rikketsiyalar bitlar oshqozonida ko‘payadi va 
axlati bilan birga tashqariga chiqadi. Rikketsiyalar bit orqali ikki yo‘l 
bilan sog‘lom odamga octishi mumkin:
1. Qonni so‘rganda, y a’ni rikketsiyalar bilan ifloslangan bitning 
ogciz apparati orqali (ayrim ma’lumotlar asosida xulosa qilingan, lekin 
zararlangan bitlaming so‘lak bezlarida kasallik qo‘zg‘atuvchilari 
topilmagan);
2. Badanning bit axlati qolib ketgan joyi qashilganda.
M a’lumki, bit qon so‘rayotgan paytda axlatini chiqarib turadi.
Bitlar axlatida rikketsiyalar boMib, chaqqan joylar qashlanganda, 
jarohatlangan teri orqali yuqadi.
Qaytalama terlama kasalligining tarqatuvchisi ham bitlardir. 
Qaytalama terlama kasalligining meyer spiroxetasi bo‘lib, bemor qoni 
bilan birga bit oshqozoniga va u yerdan bit tanasi bo‘shlig6iga tushadi. 
Spiroxetali bitlar odamni chaqqanda, unga kasallik yuqtirmaydi. Bit 
ezilganda uning tanasidagi suyuqlik (gemolimfa) qashlangan joyga 
tushgan taqdirdagina odamga kasallik o ‘tadi. Bitning bitta mocylovi
342

---

■
ll'in blJ'oyn, bir tomchi gemolimfa tushgan joyidagi teri orqali 
•(iloiM'tnlnr yuqadi.
Illllnr og'ir sharoitda, odamlar bir joyda to‘planib antisanitar 
IliilnUln yaehnshlari natijasida, yuvinish, kiyim-kechaklami almashtirish 
IlilkiMilyuti boMmaganda ko‘plab uchraydi. Ayniqsa, ocharchilik va 
ilni’ili ylllarida bitlar keng tarqalgan. Hozirgi sharoitda ham, odamlar 
ll'il) bo'llb yashaydigan joylar, ya’ni bog‘cha, maktab, harbiy xizmat 
Joylnrl vn qnmoqxonalar bitlarning tarqalishi uchun qulay joylardir.
Kwmllikning oldini olish pedikullyozni yo‘qotishdan iborat. Ichki 
hlylin vn o‘rin-ko‘rpalarga issiqlik yoki bug' bilan ishlaydigan 
kiiim i.il.ii yordamida (100°C da) ishlov berilsa, bitlar tamomila qirilib 
kiMmli. Shu bilan birga, shaxsiy gigiyena qoidalariga ham qat’iy rioya 
(|lll»h kerak. Yana shuni ham eslatib o‘tish kerakki, rikketsiyalar o‘lib, 
(|iuih ketgan bitlar tanasida ham ancha vaqt tirik holda saqlanishi 
mumkin, hatto qurib ketgan bitlaming axlatida ham uzoq vaqtgacha 
o'zining yuqumliligini yo‘qotmaydi. Demak, kasallik tarqalishi uchun 
Ititlar tirik bo‘lishi shart emas, balki bemor kiyimlarida saqlanib qolgan 
/niurliingan bitlarning axlati yoki o‘ligi ham kasallik yuqishiga sababchi 
bo'lishi mumkin.
Q an d alalar (H em iptera) turkum iga SO mingtadan 90 mingta- 
gnclia tur kiradi. Ular orasida o‘simlik zararkunandalari bilan bir qatorda 
yirtqich va parazit turlari ham uchraydi. 100 dan ortiq turlari qushlar va 
sutemizuvchilarda ektoparazitlik qilib yashaydi.
Shulaming ichida to ‘shak qandalasi