G abduraxmanova

-Siteroptes graminum
asosan g'allasim onlarga zarar 
yetkazsa, asalari kanasi—
л! 
car apis woodi
aslarining traxeyasida parazitlik 
qilib, asalarichilikkka katta putur yetkazadi. Shuningdek, m eshqorin 
kana 
-Pyem otes ventricosus
esa asosan hashoratlarda parazitlik qiladi.
Ularning urg'ochilari voyaga yetgan kanalam i paydo qiladi. 
K o'payish davrida yosh erkak individlar onasining m eshqom i ustida 
gemolimfa suyuqligini so 'rib birga yuradi va voyaga yetib urg'ochi 
formalarini urug'lantiradi. Pigm eforus avlodiga m ansub b o 'lg an kana 
turlari faqat kem iruvchilar terisda, ju n d a parazitlik qiladi.
Yirtqich xeylitidlam i trom bidiform kanalarining parazitlikka mos- 
lanishiga m isol qilib keltirish mumkin. U lar bilan umurtqali hayvon­
lam ing bir qancha parazitlari bir-biriga bog'liq.
Q ich im a (q o 'tir) k a n a la r (S arco p tid ae) oilasi vakillari k o 'zg a 
ko'rinm aydigan, ju d a mayda. U lar odam v a har xil sutemizuvchilar: ot, 
tuya, qo'y, b u g 'u , qoramol, quyon, it, eshak, b o 'ri, tulki v a boshqa- 
lam ing teri epiderm iysida parazitlik qilib yashaydi. U lar terini qattiq 
jarohatlab, kuchli qichishni vujudga keltiradi.
Qichima kanalarining tana tuzilishi boshqa kanalar kabi bosh- 
ko'krak va qorin qism lariga bo'linadi, lekin ular yaxlit b o 'lib qo'shilib
330

---

ketgan. Tana shakli yumaloq, yassi, usti ko‘ndalangiga ketgan yumshoq 
yoMli xin bilan qoplangan. Im ago va nimfalarida 4 ju ft oyoqlari bor, 
ulam ing shakli konussimon. So‘rgMchlari urg‘ochi kananing birinchi va 
ikkinchi, erkagining birinchi, ikkinchi va uchinchi ju ft oyoqlari 
panjasida boMadi. B u kanalam ing maxsus nafas olish o ‘rgani yo‘q, k o ‘zi
106-rasm . O d am d a p arazitlik
qiladigan k a n a la r: A-urg‘ochi 
qichim a kanasi (Sarcoptes 
scabiei), qorin tomonidan 
ko‘rinishi; B-husnbuzar kanasi 
(Demodex folliculorum).
Q ichim a kanalar metamorfoz y o cl bilan rivojlanadi: tuxum, 
lichinka, birinchi nimfa, ikkinchi nim fa va imago davrlarini o'taydi. 
Erkak kana voyaga yetgan urg‘ochi kana bilan emas, balki ikkinchi 
nim fa davridagi urg‘ochi kana bilan qo‘shiladi. Urg‘ochi kana ikki qavat 
parda bilan qoplangan oval shakldagi tuxum qo‘yadi. Tuxumlarining 
uzunligi 0 ,1 -0 ,2 mm. Bitta urg‘ochi kana 20-50 tagacha tuxum qo'yadi. 
Shunisi xarakterliki, teridagi yolakchalaming aksariyatini urg‘ochi 
kanalar kovlaydi. B u teshiklar orqali kanalar hamma rivojlanish davrida 
atm osfera kislorodi bilan nafas olib turadi. Erkak kanalar urg‘ochilari 
kovlagan tayyor yoMlari orqali harakat qiladi. Kanalaming rivojlanishi
2-3 hafta davom etadi, ular ju d a tez ko‘payadi. Kanalar 21 kungacha 
och yashay olishi mumkin.
Qichima kanasi bilan zararlangan hayvon akarioz, y a’ni qichima- 
qo‘tir kasalligining manbai hisoblanadi. Kasallik sogMom hayvonlarga 
yaylovda va ko‘proq molxonalarda yonma-yon turishi, surkalishi, 
hayvonlami tozalaydigan buyumlar, yopqich, cho‘tk a taroq, kiyim va 
nihoyat molboqarlar orqali o ‘tishi mumkin.
Qichima-qo‘tir kanalarining ju d a ko‘pchiligi odam da parazitlik 
qiladi. Shulardan eng ko‘p tarqalgan turi Sarcoptes scabiei turi hisob­
lanadi.
ham boMmaydi (106A-rasm).
331

---

B u tu r kan a odam da uchraydigan qichim a-qo‘tir kasalligining 
qo‘z g ‘atuvchisi hisoblanadi. Bu kana ju d a kichkina - urg‘ochisining 
uzunligi 0 ,2-0,5 mm, erkaginiki 0 ,2-0,3 m m keladi. Tanasi ovalsimon 
ko‘rinishda, rangi xira oq, xitini ko‘proq boMgan qismi bir oz jig ar 
rangli. U larning embrional rivojlanishi 2 - 4 kun davom etadi. Kananing 
tuxum q o ‘yishdan im agogacha boMgan rivojlanish davri 9—12 kun 
davom etadi. V oyaga yetgan kana 1,5 oygacha yashaydi.
Q ichim a-qo‘tir kanalari teri epiderm iysining shox qavatida 
yashaydi. Q o ‘tir kanalari terining nozik joylarida, y a ’ni barmoqlar 
orasida, bilak bilan tirsak 
0
‘rtasida, qoMtiq ostida va boshqa joylarda 
parazitlik qiladi. Q o‘tir kasalligi odam ga ko‘p azob berib, darmonini 
quritadi, ish qobiliyatini pasaytirib yuboradi. Bundan tashqari, terining 
shikastlanishi va qichishidan turli m ikroblam ing organizm ga kirishi 
uchun yo‘ 1 ochiladi.
Q ichim a kanalardan