G abduraxmanova

4
1
99-rasm . B ir xo‘ja y in li k a n a n iu g riv o jlan ish sikli:
1-jinsiy voyaga yetgan kana; 2-tuxumIar,; 3-Iichmka;
4-nirafa.
Ikki xo'jayinli kanalar birinchi x o ‘jayiniga lichinkalik davrida 
o ‘tadi. U ning tanasida tullab,' nim faga aylanadi. N itnfa qon so ‘rib to ‘y- 
gandan keyin, yerga tushib tullaydi, so 'n g ra im agoga aylanadi. Imago 
oziqlanish uchun ikkinchi xo‘ja y in g a hujum qilib, qonga to ‘ygandan 
keyin yerga tushadi.
Ikki xo‘jayinli kanalarga Rhipicephalus bursa, Hyalomma plum- 
beum, H yaom m a detritum va boshqalar kiradi (100-rasm).
100-rasm. Ik k i xo‘jay in li k a n a n in g riv o jlan ish sikli: 
1-jinsiy voyaga yetgan kana (imago); 2-lichinka; 
3-nimfa.
318

---

Uch xo'jayinli kanalar uch turdagi hayvon organizmini almash- 
lirndl. Birinchi xo‘jayinga lichinkalik davrida o ‘tib, qonini so‘rib 
to'y^andan so‘ng yerga tushadi, tullaydi va nimfaga aylanadi. Nimfa 
Ikkinchi xo'jayinga o ‘rm alab o'tadi, uning qonini so‘rib, yerga tushib 
lullaydi va imagoga aylanadi. Imago uchinchi xo'jayinga hujnm qilib, 
Uning qonini so'radi, so‘ngra tuxum qo'yish uchun yerga tushadi. 
Bunday kanalarga Ixodes, Haemaphysalis, Dermacentor urug‘lari va 
Uliipicephalus turanicus, Hyalomma anatolicum turlari kiradi (101- 
roim).
Bir yoki ikki xo'jayinli kanalaraing lichinka va nimfalari mayda 
y ow oyi sutemizuvchilar, parrandalar va sudralib yuruvchilar hisobiga 
ynshaydi. Imago davrida esa yirik uy va y o w o y i hayvonlarning qonini 
nu'rib oziqlanadi.
101-rasm . Ucb xo‘jayin!i k a n a la m in g rivojlanish sikli:
1-imogosi; 2-tuxum qo‘yishi; 3-lichinkasi; 4-nimfasi.
Iksod kanalarida rivojlanish sikli ancha mukammalashgan, ular bir 
rivojlanish davridan ikkinchisiga o‘tganda 1 marta tullaydi. Shuningdek, 
evolutsion taraqqiyot jarayonida ular ko‘p xo'jayinlilikdan bir xo‘ja- 
yinlilikka o ‘tgan, chunki ko‘p xo'jayinlilik kanalam ing yashashi uchun 
noqulay bo'lgan.
Iksod kanalari chorva mollariga va odamlarga bir qancha og‘ir 
kasalliklami, ya’ni tayga ensefaliti, toshmali tif, tulyaremiya, gemor- 
rugik isitma, piroplazmoz, babezioz, anaplazmoz, teylerioz va boshqa 
ko'plab kasalliklami yuqtiradi.
319

---

M ol k a n a si 
(Ixodes ricinus)
imago davrida qoramol, ot, qo'y, 
echki, bug‘u, tulki, it, bo'ri, quyon, tipratikan va boshqa hayvonlarda 
parazitlik qiladi. Lichinka va nim fa davrida esa asosan sichqonsimon 
kemiruvchilar, tipratikan, sudralib yuruvchilar va parrandalarda para­
zitlik qiladi. Bu kanalar imago va nim fa davrida ham odam ga hujum 
qilishi m um kin. M ol kanasi asosan Y evropa va O siyodagi o'rm on 
m intaqalarida tarqalgan. M ol kanasining tanasi oval shaklda, tusi 
jigarrangda bo'ladi. Erkagining tanasi ustki tomondan yaxlit qalin xitinli 
plastinka - dorzal qalqoncha bilan qoplangan. U rg'ochisida qalqoncha 
tananing faqat old qismini qoplab turadi. Yetilgan m ol kanasining 
boshko'krak va qorin qismi bir-biriga bevosita qo'shilib ketgan, T o 'y ib
qon so'rgan kanalam ing tanasi hajm iga kattalashishidan tashqari tashqi 
ko'rinishi 'ham o'zgaradi. T o 'y g an kana tanasining uzunligi 11-12 mm, 
eni 6 -7 m m kelgani holda, och kananing uzunligi 2—2,5 m m , eni 1—1,5 
mm boMadi. Tananing oldingi uchida b o 'rtib chiqqan «boshchasi» ham 
bo'ladi. M ol kanasida jin siy dim orfizm ju d a yaqqol ko'rinadi. 
U rg'ochisi och rangli. Uning dorzal qalqonchasi tanasining oldingi 
qism inigina qoplaydi. M ol kanasining rivojlanishi uchta xo'jayinda 
ketadi.
Mol kanasi birm uncha sovuqqa chidamli (-20°C), ham m a rivoj­
lanish fazalari tabiiy m uhitda o'tadi. Bu kanalam ing tabiiy rivojlanish 
sikli 4 yilgacha boradi. U lar rivojlanish davrida 2 yilgacha ochlikka 
chiday oladi.
T a y g a k an asi