G abduraxmanova

(Argulus foliaceus)
ning yassi tanasi 
ikki qismga boMinadi (96-rasm). Boshko4krak bo‘limi boshko4krak 
qalqoni - karapaks bilan o‘ralgan, yelka tom onida bir ju ft fasetkali va 3 
ta nauplus ko‘zlari joylashgan. Qorin 
suzgichi 
(dum 
suzgichi) 
kichkina, 
keyingi uchida 2 ta qayrilgan kurakchasi 
va uning chuqur kesm asida joylashgan 
uropodasi bor. Mandibulalari xartumcha 
hosil qiladi va uning yordamida к а ф biti 
terini teshib, qon so‘radi. Qolgan boshi- 
dagi bo‘g‘inli o‘simtalari xo4jayinga 
yopishish organini tashkil etadi.
96-rasm. K arp biti (A rgulus 
foliaccus): 
l-ilmoqsimon antennula;
2-rudimcntar antennalar; 3-sanchuvchi 
stilet; 4-so4rg4ichga aylangan ikkichi 
maksillalar; 5-jag4oyoqlar; 6-ichak;
7-suzgich oyoqchalar.
309

---

M aksilla 1 kuchli so ‘rgMchga aylangan. Qon so crib to ‘ygan yetuk 
karp biti uzoq muddat davom ida o‘z xo‘jayinini tashlab ketishi mumkin. 
Bu paytda ular yelka tomoni bilan tepaga qarab 4 ju ft kockrak oyoqlari 
yordam ida bemalol suzib yuradi.
U rg‘ochilari tuxum qo'yishdan oldin xo4jayinini tashlab ketadi. 
Tuxum ini suvosti predm etlariga o ‘zidan chiqaradigan maxsus modda 
yordam ida yopishtirib q o ‘yadi. Tuxum idan chiqqan 
lichinkalari 
ko‘rim shi jihatidan yetuk individni eslatadi va erkin suzib x o ‘jayinini 
qidiradi. Agarda 2—3 kun orasida xo‘jayinini topaolm asa, nobud boMadi. 
Baliq jabralariga yopishib olganlari esa m urakkab m etam orfozga uchrab 
rivojlanadi.
Yetuk individlari anchagina yirik boMadi. Masalan, 0 ‘zbekistonda 
ko‘pchilik baliqlarda parazitlik qilib yashovchi karpxo‘r
(Argulus
foliaceusning
uzunligi 6 - 7 m m boMishi mumkin. 
Argulus foliaceus
iliq, 
yaxshi yoritilgan va kuchsiz aeratsiyali suv havzalarida yaxshi 
rivojlanadi. Qulay sharoitda urg‘ochisi yoz davom ida 2 m ln tagacha 
qisqichbaqachalarni yuzaga keltirishi mumkin. Baliqlam ing kasallangan 
joylarida yalligManish yuzaga keladi va ko‘p m iqdorda shilimshiqlar 
ajralib chiqadi. U lam ing xartumchasidan chiqadigan shiralar baliqlar 
uchun ju d a zaharli hisoblanadi. Undan tashqari, qon so 4rish bilan birga 
qon parazitlari boMgan mikroorganizm lam i ham yuqtirishi mumkin. 
Xitoy, Yaponiya va Isroilda bunday kasalliklar k o ‘pinchalik baliqlaming 
yoppasiga qirilib ketishiga sababchi boMadi.
M o4yIovoyoqlilar (Sirripedia) tu rk u m i 
orasida ham o‘troq erkin 
yashashdan parazitlik qilib yashashga o ‘tgan vakillari uchraydi. 
Parazitlik hayot ular tanasining tuzilishiga har xil ta ’sir qiladi. Yuqori 
darajada rivojlangan parazitlam ing tanasi ju d a soddalashgan boMib, 
turkum, sin f va hatto bo‘gMmoyoqlilar tipi uchun xos boMgan barcha 
xususiyatlarni yo‘qotadi. Lekin lichinkasining tuzilishini o ‘rganish 
orqali ularning m o‘ylovoyoqliIar turkumiga mansubligini aniqlash 
mumkin. 
Bu 
jihatdan ayniqsa, ocnoyoqli qisqichbaqasim onlar paraziti 
sakkulina
va 
peltogaster
(
Pelto-gaster)
diqqatga sazovordir.
Sakkulina
krablar qorin qism ining pastki tom oniga yopishib 
parazitlik qiladi (97-rasm). U ning xaltaga o‘xshash tanasida hech 
qanday 
b o ‘gMm!ari 
boMmaydi. 
Sakkulina 
kuchli 
tarmoqlangan 
poyachasi yordam ida krab tanasiga yopishib oladi.
Poyacha xitin qoplagMchdan krab tanasiga o ‘tib, ju d a k o 'p marta 
shoxianadi. B u shoxlar oyoqlarining uchki qismigacha yetib boradi. Bunday
310

---

Inrmoqlangan shoxchalar yordamida sakkulina krab tana suyuqligini 
so‘rib oziqlanadi.
97-rasm . K ra b
qornining ostki qismiga yopishib olgan 
ildizbosh sakkulina paraziti: 
1 - sakkulina tanasi; 2 - parazitning krab 
tanasida murakkab tarmoqlangan so‘rish poyachasi.
Parazit tanasida faqat bitta nerv gangliysi va germafrodit jinsiy 
organi boMadi, boshqa ichki organlari yo‘qolib ketadi. Sakkulina 
qo‘ygan tuxumdan nauplius lichinka chiqadi. U boshqa m o‘ylovo- 
yoqlilar singari siprissimon lichinkaga aylanadi. Bu lichinka krab 
tanasiga yopishib olgandan so‘ng ko‘krak va qorin qismini yo‘qotgach, 
hujayralar to ‘plami holida xo‘jayini tanasiga o‘tib oladi. Parazit ancha
311

---

yiriklashgandan so‘ng x o ‘jay in i xitin qoplagMchini qorin tomondan 
yorib kirib, tanasining xaltaga o‘xshash bir qismini chiqarib oladi.
Y uksak qisqichbaqasim onlardan ayrim tengoyoqlilar va yonlab 
suzarlar turkumlari vakillari ham baliqlar, kitlar terisida ham da boshqa 
qisqichbaqasim oniam ing jab ra bo‘shligMda parazitlik qiladi. M asalan, 
yonlab suzarlardan - kit bitlari kitlar terisini kemiradi.
Parazit qisqichbasim onlarga qarshi kurash choralari ularning 
biologiyasini o ‘rganishga asoslangan, ya’ni hayotiy siklini o 4rganish, 
asosiy xo‘jayinini aniqlash, kasallikni yuzaga keltiradigan tabiiy 
omillami aniqlash (baliq tashishdagi sistemali nazorat, kasallangan 
baliqlam i o ‘z vaqtida suv havzalaridan terib tashlash va bosh.) kabi 
tadbirlar m uhim aham iyatga ega. 0 ‘zbekistonda baliqchilikka ixtisos­
lashgan bir qator havzalar mavjud bo‘lib, akvakulturani rivojlantirish 
imkoniyatlari ju d a katta. Shuning uchun ham tabiiyki baliqlam ing 
parazitofaunasini o 6rganish, shu jum ladan, parazit qisqichbaqasi- 
m onlam i har tom onlam a o ‘rganish muhim aham iyatga ega.
X e litse ra lila r (C h elicerata ) kenja tipiga 70 m ingdan ortiq tur 
kiradi. U lam ing ko‘pchilik turlari quruqlikda yashashga octgan. Xelitse- 
raliiar kenja tipiga m erostom alitar (2 ta turkum da: qisqichbaqa 
chayonlar va qilich dum lilarda boMinadi) va o ‘rgim chaksim onlar sinflari 
kiradi.
Parazit turlari asosan o ‘rgim chaksim onlar sinfi orasida uchraydi. 
Bu sin f ichida kanalar turkumi vakillari haqiqiy parazitlar hisoblanadi. 
K o ‘pchilik olim lar bu sinfhi 9 -1 3 ta turkum larga boMishadi.
K analar