G abduraxmanova

(Haemopis sanguisuga)
ham kiraoi 
(43-rasm).
Uning jagMari kuchsiz rivojlangan. Soxta o t zulugi odam va 
sutemizuvchilaming terisini tishlay olmaydi. U yirtqichlik bilan hayot 
kechirib, asosan chuvalchanglar, mollyuskalar, itbaliqlar bilan ovqatla­
nadi. Bu tur zuluklar o‘z pillalarini qirg‘oqqa, suv betidan yuqoriroqqa 
ko4mib qo‘yadi. U Markaziy Osiyoning togMi hududlaridagi tiniq suvli 
ко41 va soylarda uchraydi.
JagMi zuluklarga Nil zulugi yoki ot zulugi 
(Limnatis nilotica)
ham 
kiradi. E-zararli zuluk Afrikada, Janubi sharqiy Yevropada, Markaziy 
Osiyo va Kavkazda ko‘p tarqalgan. Shu avlod zuluklardan Limnatis 
turkestanica degan turi Markaziy Osiyoda (Ashxobod, Samarqand va
299

---

Toshkent atrofida) uchraydi. B u zuluklar ot yoki m ollar suv ichayotgan 
vaqtida ularning ogMz bo'shligM yoki halqum iga o ‘tib, yopishib qon 
so‘radi va hayvonlarga katta zarar yetkazadi. Kuzatishlardan m a’lum 
boMishicha, M arkaziy Osiyoda 30 
%
gacha chorva mollari ushbu 
zuluklar bilan zararlanadi.
O dam hovuzdan choMdcalab suv ichganida b a’zan suv bilan 
odam ning halqum iga yoki qizilo‘ngachiga o t zulugi o ‘tib yopishadi va 
qon so ‘radi. U lar girudin raoddasi ishlab chiqarib, uzoq m uddat qon oqib 
turishiga sababchi boMadi. Um um an, bu zuluklar odamning burun 
bo'shligMda, traxeyasida ham parazitlik qilganligi fanga m a’lum. 
Ularning, ayniqsa, traxeyaga kirib qolishi xavflidir. Zuluklar qon 
so‘rgan sayin shishib kattalasha boradi va odam ning bo‘g ‘ffib qolishiga 
sabab boMadi. Bunday paytda zuluklar jarrohlik yoMi bilan olib 
tashlanadi yoki 10 % li osh tuzining kuchli eritm asiga tom oqni chayqash 
yoMi bilan tushiriladi. Ot zulugining jagMari ju d a kichkina, rangi 
sargMsh, och zangori tusda, yon tom onida sargMsh-qizil yoMi bor, dum 
so‘rgMchi ju d a katta.
JagMi zuluklar turkum iga yana tropik nam o'rm onlarida, quruqlik- 
da yashovchi q o n x o 'r jagMi zuluk -
Haemodipsa ceylonica
ham kiradi. 
U lar, ayniqsa, Avstraliya, Janubiy Osiyo, Y aponiya va boshqa janubiy 
mam lakatlarda keng tarqalgan. 3-4 sm li bu zuluklar daraxtga yopishgan 
holda odam va hayvon o ‘tishini poylaydi ham da k o ‘pincha ularga 
tashlanib, qonini so‘rib azob beradi.
P a ra z it m ollyuskalar (M ollusca). 
M ollyuskalar tipiga 130 
m ingdan ortiq tur kiradi va ular 7 ta sinfga boMinadi. M ollyuskalar 
orasida ham ayrim turlari parazitlik qilib hayot kechiradi. Ular asosan 
ikki pallali (Bivalyia) va qorinoyoqlilar (G astropoda) sinflari ichida 
uchraydi. Q orinoyoqlilar sinfhing ayrim vakillari har xil parazit 
chuvalchanglam ing, birinchi navbatda, so'rgM chlar sinfi vakillarining 
oraliq xo‘jayinlari hisoblanadi. Shuningdek, ular ayrim tur tasmasimon 
chuvalchanglar vakillarining ham oraliq xo‘jayinlari sifatida qatnashadi.
Ikki pallali m ollyuskalardan chuchuk suv m arvariddorlari (
Marga
- 
ritifera)
va tishsizlam ing 
(Anodonta)
lichinkalari baliqlarda parazitlik 
qilib yashaydi (94-rasm).
Tishsizlar ayrim jinsli boMib, tashqi k o 4rinishidan erkagi 
urg‘ochisidan farq qilmaydi. U rg ‘ochi tishsiz yetilgan tuxum larini jabra 
yaproqchalari oraligMga qo'yadi. Erkaklarining sperm atozoidlari esa 
suvga chiqariladi va kirish sifonlari orqali urg‘ochisining tanasiga kiradi.
300

---

Tuxum jab ra yaproqchalari orasida urugManib, bir necha kundan keyin 
undan gloxidiy deb ataluvchl lichinka chiqadi.
94-rasm . A-tishsiz (
Anodonta)
ning tashqi ko‘rinishi:
1-oldingi qirrasi; 2-qorin qirrasi; 3-orqa qirrasi; 4-yelka qirrasi;
5-chig‘anoq cho‘qqisi; 6-chig‘anoqni quravchi tashqi 
paylar. B-tishsizning gloxidiy lichinkasi: 1-lichinka chig‘anog‘i;
2-chig‘anoqni yopuvchi muskul; 3-chig‘anoq tishchalari; 4-sezgir 
tukchalar to'piam i; 5-bissus bezlari.
Lichinkaning ikki pallali chig‘anoqlaii qirralari tishchali boMadi. 
Bunday lichinkalar erta bahorda ona organizmidan suvga chiqadi va 
biroz harakatlanib, keyin chig‘anoqlarini tishchalari vayopishqoq bissus 
ipchalari yordamida turli baliqlaming jabrasiga va suzgich qanotlariga 
ilashib, parazit holda hayot kechira boshlaydi. Natijada zararlangan 
baliqlar tanasida shishlar paydo boMadi. Terisining ostida gloxidiylar 
bir-ikki oy davom ida parazitlik qilib rivojlanadi va asta-sekin kichik 
tishsizga - baqachanoqqa aylanadi. Keyinchalik baliqning terisini yorib, 
suv tubiga cho'kib mustaqil hayot kechiradi. Gloxidiylar, ayniqsa, 
baliqlam ing jab ra to'qim alarida parazitlik qilib, ularning nafas olishini 
qiyinlashtiradi va natijada ko‘pIab baliqlar nobud boMadi.
Qorinoyoqli molluskalar ichida ham ayrim turlari ninaterililar tipi 
vakillarida parazitlik qiladi.
301

---

B o‘g‘im o y o q lila r (A rth ro p o d a ) tip i. B o ‘g‘im oyoqlilar tipi 
hayvonot olam ida turlarining ko'pligi jihatidan birinchi o 'rin d a turadi. 
Ayni vaqtda, ularning 1,5 mln. dan ortiq turlari fanga m a’lum B o‘g‘i- 
m oyoqlilar evolutsiya taraqqiyoti jarayonida turli m uhit sharoitda 
yashashga m oslashgan hayvonlar hisoblanadi. U lar dengiz va okeanlar- 
da, chuchuk suv havzalarida, tuproq ustida va ostida, havoda yashaydi. 
B ir qancha turlari esa odam va hayvonlarda parazitlik qiladi.
Ham m a bo‘g‘im oyo‘qlilar ikki yonlama simmetriyali, tanasi va 
oyo‘qlari bo‘g ‘im larga bo'lingan. Gavdasi pishiq xitin kutikula bilan 
qoplangan. K utikula ichki organlam i himoya qilish va tashqi tayanch- 
skelet vazifasini bajaradi. T ana bo‘shlig‘i embrional rivojlanish davrida 
birlamchi va ikkilamchi tana bo'shliqlarining birga qo‘shilib ketishidan 
hosil boMgan b o 'lib , aralash tana bo‘shlig‘i deyiladi. M arkaziy nerv 
sistemasi halqali chuvalchanglam ikiga o ‘xshash tuzilgan. Suvda yashov­
chi bo‘g ‘im oyo‘qlilar jabralar, quruqlikda yashovchilari esa traxeya yoki 
o‘pka yordam ida nafas oladi. B o‘g‘im oyo‘qlilam ing qon aylanish 
sistemasi ochiq boMib, yurakdan chiqqan qon tomirlari tana bo‘shlig‘iga 
ochiladi.
B o‘g ‘imoyoqliIar tipi orasida parazitlari asosan, hasharotlar, 
o‘rgim chaksim onlar va qismari qisqichbaqasim onlar sinflari orasida 
uchraydi.
Odam va hayvonlar sog‘lig‘iga zarar keltiradigan bo‘g‘im- 
oyoqlilam i tibbiy va veterinar entom ologiya o‘rganadi. Parazit bo‘g‘im- 
oyoqlilar infektsion va invazion kasalliklami tashiydi, ayrimlari 
gelmintlami oraliq va asosiy xo'jayinlari b o 'lib hisoblanadi, boshqalari 
esa miazlami keltirib chiqaradi.
Parazit 
bo‘g‘im oyoqlilam ing 
keltiradigan 
zararlari 
turlicha: