G abduraxmanova

(Acarina
)ni o‘rganuvchi fan akarologiya deb ataladi. 
Hozirgi vaqtda kanalarning 30 mingga yaqin turi m a’lum. Kanalam ing 
aksariyati odam va har xil hayvonlarning ektoparazitlari boMishi bilan 
b ir qatorda, xilma-xil xavfii kasalliklam i ham tarqatadi.
K analam ing tanasi har xil darajada bo‘gMmlarga boMingan. Ular 
orasida tanasi ko‘p sonli bo‘gMmlarga boMingan vakillardan tortib, 
tanasi yaxlit boMgan vakillari ham ko‘p uchraydi.
Parazitlik hayot sharoiti ularning tuzilishini o ‘zgarishiga olib 
kelgan. Jum ladan, boshko‘krak qoringa butunlay q o ‘shi!ib ketgan, 
xelitseralari va pedipalpalari sanchib-so‘ruvchi xartum ga aylangan va 
gavdasining oldingi uchida bo‘rtib chiqib turadigan «boshcha»sini hosil 
qilgan (98-rasm).
B ir qancha turlarining nafas olish organlari boMmaydi. K ocpchilik 
kanalarda esa traxeyalar rivojlangan. Q on so‘ruvchi kanalam ing ichagi 
juda kengayib, yon xaltalam i hosil qiladi.
312

---

Kanalar xilma-xil usulda oziqlanadi. Ko‘pchilik vakillari tuproqda, 
IO*kllgan barglam ing ostida va moxlarda hayot kechirib saprofit oziq- 
Innadl, boshqalari yirtqichlik qiladi yoki turli hayvonlarda parazitlik 
(|ilndi.
Parazit kanalar o ‘z xo‘jayinining qoni, tana suyuqligi, teri yoki pati
98-rasm . I t kanasi 
(Ixodes ricinus
): A va B-urg‘ochi och kana: orqa 
(A) va qorin tomonidan (B) kocrinishi. V- qonga to‘ygan kana; G-qon 
so‘rib to‘ygan it kanasining ichki tuzilishi: 1-xartumchasi; 2-so‘lak 
bezlari; 3-mal pigiy tomirlari,; 4-traxeyalari; 5-tuxumdoni; 6-miyasi;
7-qizilo‘ngachi; 8-o‘rta ichagi; 9-o‘rta ichakning ko‘r o‘simtalari; 
D-lichinkasi qorin tomonidan ko‘rinishi; E-nimfasi qorin tomonidan 
ko‘rinishi; J-urg‘ochi it kanasining xartumchasi: 1-giposom;
2-xeliserasining oxirgi bo‘g*imi; 3-pedipaypasi.
313

---

K analar odam va hayvonlam ing terisiga yopishib qonini so‘radi, 
m exanik jarohatlab yaralar hosil qiladi, zaharli soMaklarini organizm ga 
yuborib zaharlaydi va kuchli bezovtalanishga olib keladi.
Qichim a, ya’ni qo4tir kanalari esa terida kuchli qichishni vujudga 
keltirib, organizmni darmonsizlantiradi.
Ayrim kanalam ing erkaklarida haqiqiy kopulyativ organ boMadi. 
K o‘pchilik hollarda urg‘ochi kana spermatofor yordam ida urugManadi.
K analar m etam orfoz yoMi bilan rivojlanadi, y a ’n i tuxum dan 4 ju ft 
o ‘m iga atigi 3 ju ft yurish oyoqlari boMgan lichinka chiqadi. Lichinka 
rivojlanadi va tullab 4 ju ft oyoqli nim fa davriga o ‘tadi. Ayrim 
vakillarining bir nechta nim fa davri boMishi mumkin. N im fa 1-3 marta 
po‘st tashlab, jinsiy yetuk kana - im agoga aylanadi.
Kanalar 6 oydan - 25 yilgacha yashaydi. K analam ing 800 dan 
ortiq turi o ‘sim liklarda parazitlik qiladi, 50 dan ortiq turi esa odam va 
sut em izuvchilarda parazitlik qiladigan tasmasimon chuvalchanglam ing 
ora-liq x o cjayinlari hisoblanadi.
K analar vujudga kelgan yaralar orqali har xil m ikroblar orga­
nizm ga kirib, boshqa kasalliklam i ham keltirib chiqaradi. K analar qon 
so‘rish bilan birga odam lar uchun xavfli boMgan toshm ali va qaytalama 
terlam a, kana ensefaliti, tulyaremiya; yirik shoxli mollarda uchraydigan 
babezioz, teylerioz va piroplazm oz kasalliklarini qo‘zg‘atuvchilarini 
tarqatadi.
Ayniqsa, chorva mollari va parrandalar kanalardan ko‘p zarar 
k o ‘radi, ularning mahsuldorligi keskin pasayib ketadi, rivojlanishdan 
orqada qoladi, yosh m ollar ko‘pincha nobud boMadi.
K analam ing hajm i 0,1 m m dan 13 m m gacha boMadi. Qon 
so‘ruvchi kanalam ing qon so‘rib to ‘ygan paytida 30 m m gacha boradi.
K o‘pchilik turlarining tanasi bo‘gMmlarga boMinmagan, ayrim 
turlarining, ba’zan bosh-ko‘krak va qorin qismlari bo‘gMmlarga boMin- 
gan boMadi. OgMz tuzilishi nayzasimon yuqorigi va xartum sim on pastki 
jagMardan iborat. Ayrim kanalam ing ogMz apparati kem iruvchi tipda 
tuzilgan.
Kanalar teri yoki traxeya orqali nafas oladi. N erv sistemasi halqum 
atrofida joylashgan katta nerv to ‘plam laridan iborat. O vqat hazm qilish 
sistem asi oldingi ichak (halqum va qizilocngach), o‘rta ichak (oshqazon 
va ko‘richak) va orqa ichakka boMinadi. SoMak bezlari kuchli rivoj­
langan. K analar ovqatlanganda ko‘richagi ham qon bilan toMib, tanasini 
kengaytirib va toraytirib yuboradi (91-rasm).
314

---

Ним I in kiinnlar ayrim jinsli boMib, ko'pchiligi tuxum qo'yib 
I n' 
| mi 
yin II, Inliln ayrimlari tirik tug‘adi. Ularda jinsiy dimorfizm yaxshi 
1 1
1
11
| I hi 
11
' in i liknklnri odatda kichik va qattiq xitin bilan qoplangan 
Ini' hull I ilimln otulanish ichki, kamdan-kam turlari partenogenez yoMi 
hllun ko'pnyndl.
Knimlur orasida erkin yashaydiganlari, yirtqichlari va parazitlari 
liinv|iii| Ular o/iqlanishiga qarab saprofit, fitofaglar, entomofaglar, 
y|Hi|li liliir vn gcmntofaglar (parazitlar) ga boMinadi. Parazitlari odam va 
liny 
v u i i l i i r n i
qonini yoki o‘sim liklar shirasini so‘rib, katta zarar yetkaza- 
ill 4 inning uchun kanalami o ‘rganishga katta e’tibor berilgan va ayni 
v n « | i < l i t I
i i i i i i
har tonionlama o ‘rganilmoqda.
Ko'pchilik zooologlar kanalami 3 ta turkumga, ya’ni parazito- 
luimll kmiillnr (P iirasitiform es), akariformli kanalar (A cariform es) va 
pli'hnno'rnr knimlar (O pilioacarina) turkumlariga boMadilar.
I I'lirnzltolormii kanalar turkumiga IS mingdan ortiq tur kiradi va 
bu lurkiini o '/, navbatida 2 ta kenja turkumga, ya’ni: Mezostigmatalar 
(Ммо«11ц|||и1н) kenja turkumiga va Iksodeslar (Ixodides) kenja 
Imkuiulgu boMinadi. M ezostigmatalar kenja turkumiga gamazoidlar 
(<•iiinuNoitlcMi) va uropodalar (U ropodoidea) katta oilalari kiradi.
Ikiodcslar kenja turkumiga 1 ta Ik so d o id lar