G abduraxmanova

(Ixodidea)
katta 
o I I i i n I
kirib, bu katta oila esa o ‘z navbatida iksod kanalari (Ixodidae), 
nrgBH kanalari (A rgasidae) hamda dermanisidlar (D erm anyssidae) 
ollalnrlga boMinadi.
2. Akariformli kanalar turkumiga 40 mingdan ortiq tur kiradi hamda 
iilni 2 In kenja turkumga, y’ni 1. Sarkoptiformli kanalar (Sarcop- 
(IfnrmeN) kenjn turkumi va 2. Trombidiformli kanalar (T rom bidi- 
f i u i i i i ’ n )
kenja turkumiga ajratiladi.
3. Pichano'rar kanalar turkumiga bir nechta tur kirib, ular juda 
mnyda, kattaiigi 1 mm atrofida boMadi.
Yuqorida keltirlgan 3 ta turkum kanalardan, mahsuldor hayvon-
I и i t In va odamlarda asosan, parazitofarmli kanalar turkumiga kiruvchi 
iksodoidlar va gamazoidlar katta oilalarining vakillari ko‘plab parazitlik 
qiladi va har xil ogMr xavfli kasalliklami tarqatadi.
Iksodoidlar 
(Ixodidea)
k a tta oilasi o ‘z navbatida iksod kanalari 
(Ixodidae), argas kanalari (A rgasidae) va dermanisidlar (D erm anys- 
n I i I i i c )
oilalari ga boMinadi.
Iksod k a n a la ri (Ixodidae) oilasi vakillari eng yirik kanalar 
hisoblanib, jinsiy voyaga yetganlarining kattaiigi 4 -5 mm dan 2 -3 sm 
Hiicha boradi. Tanasi bo‘gMmlarga boMinmagan. Iksod kanalari oilasiga
315

---

6 ta avlod (Boophilus, Dermacentor, Haemaphisalis, Hyalomma, Ixodes, 
Rhipicephaius) va 700 dan ortiq tur kiradi.
Oziqlanish darajasiga k o 'ra, ularning katta-kichikligi, gavdasining 
shakli va rangi o ‘zgarib turadi. Och kanalar yassi va uzunchoq, oval 
shaklida, ranglari esa och sariq, sariq-qocn g ‘ir, qoram tir va hatto qora 
tusli boMadi. Q on so ‘rib to ‘ygan urg‘ochi kanalar esa kulrang va och 
sariq tusga kiradi.
Tanasining ustki qismi xitin qoplagMchi bilan qoplangan. M azkur 
qoplagMch erkagining tanasini ustki tomondan boshdan-oyoq qoplagan 
boMib, u dorzal qalqoncha deyiladi. U rg ‘ochilarida qalqoncha tananing 
faqat oldingi uchini qoplab turadi. Shunga qarab, erkak kanalam i 
urg'ochilaridan farq qilish mumkin.
Iksod kanalarriing gavdasi ikki qismdan: xartumli «boshcha -
gnatosom a va haqiqiy tana — idiosomalardan iborat. G natosom a haqiqiy 
tanaga term inal tutashgan va oldingi tom onga turtib chiqib turadi. 
X artum ning tarkibiy qism iga gipostom , xelitseralar va boshqa bo'gMmli 
pedipalpalar kiradi. Gipostom pastki ja g ‘dan iborat boMib, xartum 
asosining o ‘rta qism idan oldinga qarab yo'nalgan. U ning yuzasi orqaga 
qayrilgan tishchalar bilan qoplangan. Gipostom ning o ‘tk ir tomoni 
xelitseralar bilan birga xo'jayin tanasini teshishda ishtirok etadi. 
X elitseralar gipostom ning uchida joylashgan. Xelitseralar yordam ida 
kana o ‘z x o ‘jayinining terisida jaro h at hosil qiladi. Pedipalpalar sezish 
organlari vazifasini bajaradi. K analar u bilan xo‘jayinining teri ustini 
paypaslab, xartumini qadaydigan joyni tanlaydi.
Idiosomada 4 ju ft olti bo‘gMmli oyoqlar joylashgan. H ar bir oyo- 
gMning oxirgi bo‘gMmida qayrilgan bir ju ft o 'tk ir timogM bor, ularning 
asosida esa so‘rish yostiqchasi joylashgan. Q orin tom onida uchinchi ju ft 
oyogM bilan bir qatorda ko‘ndalang jin siy teshigi joylashgan boMadi. 
T o'rtinchi ju ft oyoqlarining asosidan har ikki tom onga stigm a - nafas 
olish teshigi ochiladi.
Ko‘pgina iksod kanalarda ko'zlari boMadi. Shuningdek, ularda 
maxsus hid bilish va eshitish organlari ham mavjud.
Iksod kanalarining individual rivojlanishi bir necha davrdan iborat: 
tuxum, lichinka, nim fa va imago. H ar bir rivojlanish davridagi kanalar 
morfologik tuzilishi va biologik xususiyatlariga qarab tubdan farq qiladi.
Iksod kanalari ayrim jinsli. U lar tuxum q o 'y ib ko‘payadi. Bitta 
urg'ochi kana 3 -4 m ingdan 10-17 m ingtagacha tuxum qo‘yadi. Tuxum ­
lari mayda, ko‘pincha oval shaklida va sariq tusli boMadi. Iksod kana­
lam ing tuxum q o 'y ish faolligi va urg‘ochilarining qon so‘rishi tashqi
316

---

Mtulill oinllliiii bilan buvosita b o g ‘liq. F a q a t q o n b ilan o ziq lan g an d an
h ‘Vlii|'.liu> tuxum q o 'y a d i. U rg ‘och i k a n a urugM anib, x o 'ja y in qonini 
шГiHi in'yi'iiiKlait k ey in y erg a tu sh ib , tux u m larin i tu p ro q q a q o ‘y adi.
II .nil knnnlnrlning u rg ‘ochilari hayo tid a b ir m arta tuxum q o ‘yadi va 
k»Vln luilok boMadi. T u x u m d a n ju d a m ay d a olti oyoqli lichinkalar 
ilUqinll 11 x o 'ja y in ig a y o p ish ib , qonini s o ‘rib tu llay d i va tashqi k o ‘ri- 
ni In unit kanaga o 'x s h a g a n 8 o y o q li nim fag a aylanadi. V o y ag a y etm a- 
i
'
hm
lichinka ham da n im fan in g jin siy tesh ig i, lich in k alam in g e sa nafas 
tilUlt uritntiluri boM m aydi, u la r b u tu n tan asi yuzasi orqali nafas oladi. 
N linlu ilnvrida esa ta n asin in g ikki y o n tom onidagi 4 ju f t oyoqlarining 
yimliln loylashgan stig m a b ilan tugovchi trax ey a orqali nafas oladi. 
Nlntlulm m u 'Iu m vaqtdaii k eyin o ziq lan ib to ‘ygach, y a n a tullaydi va 
jtn ity viiyuc.a yetgan k an alarg a aylanadi. R ivojlanish sikli turli kanalarda 
i'ii 
lu w lin
oydan 3 -4 y ilg ach a davom etadi. K analar lichinka v a nim fa 
iliivilnililii k o ’pincha m ay d a kem iruvchilar, hasharotxo‘rlar, qushlar va 
•tiilrnllb yuruvchilar hisobiga yashaydi. Jinsiy voyaga yetgan davrida esa 
y i l
Ik Imyvonlar, y a ’ni har xil uy v a yovvoyi tuyoqlilar, it, tulki va 
quyunlnrlng qoni bilan oziqlanadi. K analar h a r gal tullagandan keyin, 
xn'iiiyliining qonini so ‘radi, shu vaqtda kana gavdasini qoplab olgan 
мин Ыг m uncha qattiqlashadi.
Ayrim lichinkalar, och qolgan nim fa va im agolar oMlarga yopishib 
luii nl,at qiladi. U lar o rq a oyoqlari bilan oMlarga yopishib oladi va oldingi 
hti lull oyoqlarini yuqoriga koMarib, tebranib turadi. K analar eshitish 
Mi|'iinl,iri yordam ida o ‘z x o 'ja y in i yaqinlashayotganini sezadi va unga 
Imthlonadi. Bunda u oyoqlari yordam ida teriga yopishib, xartumi bilan 
let Ini teshadi.
Kanalarda o ‘z xo'jayinining qonini so ‘rish m uddati, ularning 
ilvn|lanishiga qarab 3—10 kun davom etadi, Erkak kanalar urg‘ochilariga 
i|iii iic.anda kamroq qon so ‘radi.
Kanalar rivojlanish davrida xilma-xil tabiiy sharoitda yashab 
ijislilashi mumkin. K uzda qo‘ygan tuxum lari qishlaydi, ulardan kelgusi 
yil bnhorda lichinka chiqadi. Ayrim tu r kanalar jinsiy voyaga yetganda, 
KO'Jayini tanasida qishlaydi va shu organizm da rivojlanadi. Erkak 
kanalar urg'ochilariga qaraganda xo‘jayini tanasida uzoq yashaydi. 
( klatda, erkak kanalar bir joydan ikkinchi joyga oMib, urg‘ochi kanalarni 
l/lnydi va ulam i topib urug‘antiradi.
Kanalar rivojlanishi va oziqlanishiga ko‘ra bir, ikki va uch 
Kn'Jnylnli boMadi.
317

---

B ir xo'jayinli kanalar rivojlanishining ham m a fazalarini yerga 
tushm asdan, faqat o‘z xo‘jayini tanasida o ‘tkazadi.
B ir xo‘jayinli kanalarga Boophilus calcaratus, H yalom m a scupense 
v a boshqalar kiradi (99-rasm).