G abduraxmanova

(Dermanyssidae)
oilasida ko‘plab uchraydi. 
Epidem iologik va epizootologik jihatdan tovuq kanasi 
(Dermanyssus
gallinea),
sichqon kanasi 
(Allodermanyssus sanguineus),
kalam ush ka­
nasi 
(Ornitonyssus bacoti),
asalarilarda parazitlik qiladigan Varroa 
yakobsoni kanasi 
(Varroa jacobsoni)
muhim ahamiyatga ega. Tovuq 
gam az kanasi (
Dermanyssus gallinea)
tovuq va boshqa uy parrandalari 
ham da y o w o y i qushlarda parazitlik qiladi. Haqiqiy qon so ‘ruvchilar. 
Asosan, tovuqxonalarda, kaptarlam ing uyalarida va uy qushlari 
kataklarida yashaydi. U rg‘ochilari har gal qon so‘rib to ‘ygandan keyin 
tovuqxona devorlariga va pollari yorigMga, qushlar uyasiga 1 0 - 
12tagacha tuxum quyadi. 2—3 kundan keyin bu tuxum lardan lichinkalar 
chiqib, bir kundan keyin ular pronim falarga aylanadi. Pronim falar tunda 
qushlar qoni bilan oziqlanib, kunduzlari devor yoriqlarida yashirinib 
yotadi. 4 kundan keyin pronim falardan deytonimfalar rivojlanadi. 
Deytonim falar 2 - 4 kun qon so ‘rib oziqlangandan keyin jinsiy voyaga 
yetgan urg‘ochi va erkak kanalarga aylanadi. Kaptarxonalarga ko‘plab 
m igratsiya qiladi va u yerdan ba’zan odam larga ham hujum qiladi. 
Tovuq kanalari asosan bahor va yoz oylarida ju d a ham k o ‘payib ketib, 
parrandachilikka katta ziyon yetkazadi, natijada parrandalarning tuxum
q o ‘yishi kamayadi, derm atit va anem iyaga uchraydi, ba’zan nobud 
boMadi.
Yuqorida kanalar sistem atikasida ta ’kidlaganimizdek, akariformli 
kanalar turkum iga 15 m ingdan ortiq tu r kirib, bu turkum 2 ta kenja 
turkumga, y a ’ni Sarkoptiformli kanalar (S arco p tifo rm es) kenja turkumi 
v a Trombidiformli 
kanalar (T ro m b id ifo rm es) kenja turkum iga 
boMinadi. H ar ikkala kenja turkum 170 dan ortiq oilani o4ziga biriktiradi. 
U lar orasida ko‘pchchilgi am aliy aham yatga ega boMgan turlar o ‘sim - 
liklar va oziq-ovqat zararkunandalari, odam va hayvonlar parizitlari 
boMib, yuqum li kasaliklam i tarqatuvchilari birmuncha kamroq.
S a rk o p tifo rm li k a n a la r (S arcoptiform es) k e n ja tu rk u m i vakil- 
lam ing barchasida ogMz apparati chayno‘vchi tipda tuzulgan boMib, ular 
keng tarqalish xususyatiga ega.
Bu kanalam ing bir qancha turlari o csim liklar bilan ham bogMan- 
gan. Turli xil o ‘sim liklar bargida ocrgim chakkanalar 
(Titranenchidae)
oilasi vakillari parazitlik qilib, katta ziyon keltiradi.
326

---

Shuningdek, o ‘sim Iiklam ing turli o ‘rganlarida bo‘rtm a hosil qiluv­
chi kanalar 
(Eriophyidae)
oilasi vakillari parazitlik qilib ziyon keltiradi.
Ular o ‘simliklami v a ularning qattiq tanalarini o‘zlashtirishga 
moslashgan organizmlar yoki teri, pat, soch va teri bezlari parazitlaridir. 
Bu kenja turkum qalqonli kanalar yoki orbatidalar va akaridalar kabi 
oilalarini o‘z ichiga oladi. Oribatidlar oilasiga mansub boMgan turlarda 
imago deb ataluvchi yuqori faza ko‘payish, tarqalish va noqulay 
sharoitdan saqlanish kabi muhim funksiyalami bajaradi. Erkin yashovchi 
akaridalarda esa tarqalish, noqulay sharoitdan saqlanish tiroglifoid 
kanalam ing deytonim fa yoki gipopus davriga to ‘g‘ri keladi. Par va pat 
kanalarida hamda qichitm a kanalari da, shuningdek, boshqa ayrim 
kanalarda deytonim fa davr umuman boMmaydi.
Sovutli kanalar imago davrida qattiq qalqonchaga o‘ralgan, 
traxeyasi bor boMadi. Qattiq qalqonchasi boMganligi uchun ular tashqi 
muhitga ju d a ham moslashgan. Ularning lichinka va nimfalarida qattiq 
qalqoncha va traxeyalar boMmasdan substratda ochiq holda yashaydi. Bu 
kanalar yer yuzining hamma joyida tarqalgan, ko‘proq chirindiga boy 
o‘rmon tuproqlarida eng ko‘p uchraydi. Oziqlanish tipi bo'yicha ular 
chayno‘vchi saprofaglardir. U lar chiriyotgan o(simlik qoldiqlari bilan 
ko4p miqdordagi m ikroflorani o ‘zlashtiradi. 0 ‘sim lik qoldiqlari bilan 
birga bakteriyalami, zamburugMami va ularning sporalarini boshqa har 
xil organizmlami ham iste’mol qiladi. Ba’zan ayrim orbitada turlarida 
(masalan, oyoqlarida, yelka qismida) zamburug* mitsellalarini va bak- 
teriyalar koloniyasini uchratish mumkin.
Oribatidlam ing rivojlanish sikli bir oy va undan ortiqroq boMib, 
ularning umri, imago davri bilan birga hisoblaganda, bir necha yilni 
tashkil qiladi. Ularda urugManish spermatofor orqali boMib, urg‘ochilari 
jinsiy konus yordam ida substratga tuxum qo‘yadi, bazan tuxumni o ‘zi 
bilan birga olib yuradi. Kanalarda shunday moslanish borki, masalan, 
ayrim turlam ing lichinkalari po‘stini tashlamaydi. Bu xususyat kana­
lam ing hayotida katta aham yatga ega boMib, tashqi muhitga alohida 
moslanish hisoblanadi. Imagoga aylanish davrida ham terining qavatma- 
qavat joylashganligini yaqqol ko‘rish mumkin.
Oribatidalar katta amaliy aham yatga ega boMib, 
0
‘simliklar 
qoldig‘ining chirishida va tuproq unumdorligi yaxshilanishida va tupriq 
hosil boMish prossesida muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga ularning 
salbiy tomoniari ham bor. Ular ayrim tasmasimon chuvalchanglaming 
oraliq xo‘jayini vasifasini bajaradi, chorvachilika katta zarar yetkazadi. 
0 ‘zbekistonda ham keng tarqalgan kavsh qaytaruvchi hayvonlaming
327

---

m oniezioz kasaligini bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin. K asallikni 
M oniezia expansa keltirib chiqaradi. Qoramollar, ayniqsa, yosh buzoqlar 
katta zarar ko‘radi. Qoramollardan olinadigan m ahsulotlar kamayadi, 
hatto yosh buzoqlar ba’zan nobud ham boMadi. M onieziya tuxum lari 
najas bilan birga hayvon organizim idan tashqariga chiqadi va o ‘z 
navbatida oMloqda keng tarqalgan oribatidlar iste’mol qilishi tufayli 
kanalar organizm ga o‘tadi. K analar tuxum dan onkosfera lichinkalar 
chiqadi, ular kananing tana bocsh!igMga o ‘tib sistoserkoid hosil qiladi. 
Bu davr hayvonlam i kuchli zararlash qobilyatiga ega boMgan, yani 
invasion bosqich hisoblanadi, o ‘t, yem -xashak bilan birga sistoserkoidli 
kanalar qoramol organizmiga oMadi. U ndan sistoserkoid lichinkalar 
chiqib ingichka ichak devoriga yopishadi va jinsiy voyaga yetadi. 
Qalqonchali kanalar sonini o ‘rganish va ularga qarshi kurash asosida 
oMloqlardan unumli foydalanish, kasallikni oldini olish profilaktik 
chora-tadbirlardan hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda M DH da gelm intoz kasalliklam ing tarqalishiga 50 
dan ortiq oriband kanalari sabab boMishi m a’lum. Kasallikning kechishi, 
oraliq xo'jayin sifatida kanalam ing roMi va ulam ing hayotiy sikli 
o ‘rganilmoqda, yangidan-yangi m ateriallar qoMga kiritilmoqda. Bu 
mavzuda G alum na avlodi, Galum nidae oilasi vakillarini, shuningdek, 
Scheloribates avlodiga m ansub Scheloribatidae oilasi turlarini olish 
mumkin. Bu avlod va oilalarining vakillari 0 ‘zbekistonda keng 
tarqalgan.
T iro g lifo id lar (T y rogliphoidea) k a tta oilasi vakillarini om bor 
kanalari deb ham yuritiladi. Chunki ular omborlarda saqlanadigan don, 
un va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga ko‘plab zarar yetkazadi. 
Tiroglifoid kanalar qalqonli kanalariga nisbatan kamroq, lekin tabiatda 
oziq-ovqat mahsulotlariga bogMiq holda ulam ing soni ju d a te z o‘zgarishi 
mumkin. Tiroglifoid kanalar keng tarqalishi, tez ko‘payishi v a qisqa 
muddat ichida sonining tiklanishi bilan boshqalardan farq qiladi. Odatda, 
voyaga yetgan kanalar 0,3 -0 ,5 m m ga teng boMib, tanasi oval shaklda, 
ko‘zlari rivojlanmagan, pedipalp bo‘gMmlari o ‘zaro q o ‘shilib, plastinka 
hosil qiladi, xelitseralari kemuruvchi tipda tuzilgan (105-rasm).
Juftlashish kopulyatsiya yoMi bilan boradi, erkaklarining ko‘pulya- 
tiv organi rivojlangan. Nasi qoldirish har xil formalarda turlicha boMib, 
tuxumlari soni 2 0 -3 0 ta, ba’zan 600 tadan ortiq boMishi mumkin. Agar 
qulay sharoit mavjud boMsa, ulam ing butun rivojlanish sikli bir 
xaftagacha davom etadi, xolos. 0,1 -0 ,2 m m kattalikdagi lichinkalari tez 
orada protonimfaga aylanadi.

---

105-rasm . T iroglifoid k a n a la r:
1-un kanasi; 2-un kanasi erkagining qorin tomonidan ko‘rinishi;
3-entom oxor gipopusning qorin tomonidan ko'rinishi; 4-oddiy qilchali 
kana; 5-vino kanasi; 6-terixo‘r gipopusning qorin tomonidan ko‘rinishi.
Agar protonimfa lichinkalar uchun qulay sharoit tug'ulsa, ular 
gipopus davrini o ‘tmasdan, to ^ rid a n -to g 'ri titonimfa deb ham 
yuritiladi, voyaga yetgan kanaga aylanadi.
Paxta mahsulotlariga ular ju d a katta zarar yetkazadi. O crta Osiyoda 
va O ‘zbekistonda kanalarni professor A.A. Zaxvatkin, professor
S. N. Alimuhammedov va boshqalar o'rgangan. Ularning ishlari tufayli 
hozirgi vaqtda 0 ‘rta Osioda tiroglifoid kanalam ing 47 turi aniqlangan.
329

---

T ro m b id ifo rm k a n a la r (S arco p tifo rm es) k en ja tu rk u m i va­
killarining barchasi so'ruvchi akariform kanalar bo'lib, ular o csim liklar 
va hayvonlar tanasining suyuqligi bilan oziqlanishga moslashgan. 
U larning xelitserasi sanchib-so'ruvchi tipda. Trom bidiform kanalarining 
sistematikasi ancha m urakkab bo 'lb , 20 g a yaqin katta oilani va 70 ga 
yaqin oilalalam i birlashtiradi. B u kanalar hayot sikliga qarab, ikkita 
katta gruppaga bo'linadi. Birinchi gruppaga ko'pchilik oilalm ing 
vakillari kirib, ularning barchasi tuproqda va o'sim liklarda tarqalgan, 
tetrannix va gall hosil qiluvchi kanalar shular jum lasidandir. Ikkinchi 
gruppaga qizil tanali v a chuchuk suv kanalari kiradi, ularga lichinkalik 
davrda parazitlik qilish, shuningdek, metaftnarfoz, yani shaklini 
o'zgartirish xosdir.
Tuproq trom bidiform kanalari ko'pchilik kanalar guruhining 
asosini tashkil qiladi. A na shunday guruhlardan biri o 'z ig a xos 
tuzulishiga ega b o 'lg an tarsonem ed kanalaridir. Bu guruhga o g 'iz
apparati so'ruvchi tipda tuzulgan ju d a m ayda kanalar kiradi. Ularning 
bir qismi tuproqda yashasa, qolganlari o'sim liklar, hashoratlar, umirtqali 
hayvonlarda parazitlik qiladi. B u kanalam ing ko'payishida neoteniya 
hodisasi kuzatiladi, yani rivojlanishning barcha davrlari ona organiz- 
m ida o'tadi. Tarsonem id kanalarinng barchasi salbiy xususyatlarga ega. 
M asalan, don kanasi