HəSƏn bəy rumlu əHSƏNÜt-təvariX
Yüklə 8,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
113
Xülasə, hava işıqlanandan sonra köşkün başında dayanıb padşahın nə zaman taxta çıxacağını gözlə- yən adamlar qəfildən kurkə, dühül, dəmamə (təmbur), sinc, ney və zəng çaldılar. Həmin üç darvazanı açdılar və xalq içəri yüyürdü. Onların qaydası belədir ki, padşahı görməyə yüyürərək gedərlər. Beləliklə, bu mey- dandan ikinci meydana getdilər. Ora təqribən üç yüz addım idi. Orada digərindən daha əzəmətli və qabağı açıq olan bir köşkün qarşısına taxt gətirdilər. Çevrəsi dörd zər 579 miqdarında olan taxtın ətrafı başdan-başa çadırın ətrafı kimi sarı atlasla örtülmüş, tamamına Xətay zərnişanı, əjdaha, simurq 580
və Xətay naxışları çə- kilmişdi. Taxtın üzərinə qızıldan bir kürsü qoymuşdular və soldan, sağdan xətaylılar səf bağlayıb dayanmış- dılar. Əvvəlcə tümən, minlik və yüzlük əmirləri dayanmışdılar. Sayları təxminən yüz min olardı və hər biri əlində bir zər uzununda və dörddə bir zər enində taxta tutmuşdu və həmin taxtadan savayı, digər bir yerə baxmağa ixtiyarları yox idi. Onların ardında daha 200 min nəfər vardı ki, cəbbə geymiş, nizə tutmuşdular. Bəzi digərləri isə əllərində sıyırılmış qılınc tutaraq dayanmışdılar və səf qurmuşdular. Bu kafirlər kütləsi o qədər sakit idi ki, elə bil, orada heç bir canlı yox idi.
Sonra padşah hərəmin içindən çıxıb gəldi. Gümüşdən bir nərdivan gətirdilər. Onun beş pilləsi vardı. Onu həmin taxta dayadılar. Sonra taxtın üzərinə qızıldan bir səndəli qoydular. Padşah taxtın başına çıxdı və həmin səndəliyə oturdu. Padşah orta boylu idi, saqqalı nə böyük idi, nə kiçik idi. Amma onun saqqalının iki yüz-üç yüz tükü elə uzun idi ki, səndəli üzərində oturmasına baxmayaraq, üç-dörd halqa vurmuşdu. Taxtın solunda və sağında saçlarını başlarının ortasında düyünləmiş, boynu və çöhrəsi açıq, qulaqlarında böyük və gözəl mirvaridlər olan iki ay üzlü qız əllərində kağız və qələm tutub padşahın nə deyəcəyinə və nə hökm edəcəyinə müntəzir idilər. Padşah hər nə dilə gətirsəydi, onlar qələmə alırdılar. Padşah hərəmə getdikdə isə onlar həmin yazıları ona təqdim edirlər və hökmü dəyişməyin lazım gəlmədiyini dəqiqləşdirdikdən sonra hə- min yazıları fərman şəklinə salıb göndərirlər ki, divan əhli onlara əməl etsin.
Xülasə, padşah taxtda qərar tutduqdan və xətaylılar iki tərəfdən səf çəkib dayandıqdan sonra bu elçi- lər camaatını və bağlanmış dustaqları padşahın qarşısına gətirdilər. İlk öncə dustaqların yarğu (mühakimə) olunması həyata keçirildi. Onların sayı yeddi yüz nəfər idi. Bəziləri zəncirə vurulmuş, bəzilərinin bir əli və boynu taxtaya salınmış, bəzən isə beş-altı nəfərin boynu bir uzun taxtadakı dəliklərin içinə salınaraq bağlan- mış, başları taxtadan bayıra çıxarılmışdı. Hər kəslə öz günahının dərəcəsinə və qədərinə görə rəftar edilmişdi. Hər biri üçün bir müvəkkil təyin olunmuşdu. Həmin müvəkkil o günahkarın saçından tutmuşdu və padşahın nə hökm edəcəyini gözləyirdi. Sonra [padşah] bəzilərinin zindana salınmasını buyurdu, bir qisminin isə öldü- rülməsini hökm etdi. Bütün Xətayda heç bir əmir və daruğanın kimisə öldürməyə hökmü və həddi yox idi. Günah iş görmüş adamı tuturdular, günahını bir parça taxtaya yazıb boynundan asırdılar, onu zəncir və bo- yunduruğa vurdular və onların kafir əqidəsinə görə onun günahının cəzası nə idisə, bunun təyin olunması üçün o günahkarı hətta bir illik yol belə olsa, Xanbalığa, şahın taxtının qarşısına göndərirdilər. Oraya çatana qədər heç kimsə onu başqa yerə apara bilməzdi.
Xülasə, dustaqlar getdikdən sonra elçiləri irəli apardılar. Belə ki, padşahın taxtına çatmağa on beş gəz miqdarında məsafə qalmışdı. Əlində taxta tutmuş əmirlərdən biri yerə diz vurub Xətay xətti ilə elçilərin yazılı əhvalını oxudu. Məzmunu belə idi ki, bunlar uzaq yoldan, xilafətin pənahı olan xaqan həzrətlərinin və onun oğullarının hüzurundan elçi kimi gəlmişlər, padşah üçün hədiyyələr gətirmişlər və onun taxtının ətəyinə baş qoymağa gəlmişlər.
Elə ki şərhi-hal tamam oldu, padşahın tümən əmirlərindən və müqərrəblərindən olan, ərəbcə, farsca, türkcə, moğolca və xətayca bilən, padşahla elçilər arasında kəlməçi (tərcüməçi) olan və padşahın on iki diva- nından birinə başçılıq edən Mövlana Hacı Yusif Qazı irəli gəldi və öz tabeçiliyində olan bir neçə nəfər dil bi- lən müsəlman ilə müsəlmanların ətrafında dayandı. Dedilər ki, “əvvəlcə ikiqat olun, sonra da başınızı yerə qoyun!”. Elçilər üç kərə başlarını yerə qoydular, amma alınlarını yerə çatdırmadılar. Ondan sonra səltənət sa- hibi olan əlahəzrət xaqanın və əmirzadə Baysunqurun məktubunu sarı atlas parçaya bürünmüş halda iki əllə yuxarı qaldırdılar. Qayda belə idi ki, cənab padşaha aid olan hər şeyi sarıya bürüyərdilər. Mövlana Qazı gəldi,
579
Nuruosmaniyyə nüsxəsi: “dörd gəz”. 580
Simurq – Qaf dağında yaşadığı bildirilən əfsanəvi bir quşdur. 114
o məktubu aldı və xacəsarayın 581
əlinə verdi. Xacəsaray isə [məktubu] padşahın yanına apardı. Padşah ondan aldı, açdı və gördü. Sonra yenidən onu xacəsaraya verdi.
Ondan sonra padşah taxtdan endi və səndəlidə oturdu. Üç min ədəd üst geyim dəsti gətirdilər. Onları öz əmirlərinə, yaxınlarına və onların oğullarına geydirdi. Daha sonra elçilərdən yeddi nəfəri irəli apardılar. Əvvəlcə Əmir Şadi Xoca Gögcə, sonra Sultan Əhməd, Xoca Qiyasəddin, Ərğudaq, Ərdüvan və Tacəddin Bəxşini. Onlara dedilər ki, “diz çökün!”. Padşah onlardan əvvəlcə həzrət sultanın əhvalını soruşdu. Ondan sonra soruşdu ki, “Qara Yusif [Şahruxa] elçi göndərib vergi (mal) verirmi?”. Cavabında dedilər ki, “bəli, elçi göndərir və vergi verir; dacilər də onun elçilərinin gəldiyini və mal gətirdiklərini görmüşlər”. Sonra soruşdu ki, “orada taxılın qiyməti bahalıdırmı, yoxsa ucuzdurmu? Nemətlər boldurmu?”. Cavabında dedilər ki, “ucuzdur və nemət boldur”. Dedi ki, “bəli, padşahın ürəyi öz Tanrısı ilə düz olduğu üçün Haqq-taala da ona səadət və nemət bəxş etmişdir”. Sonra dedi ki, “Qara Yusifə elçi göndərmək istəyirəm, çünki orada yaxşı at- lar var; yollarda əmin-amanlıqdırmı?”. Dedilər ki, “bəli, əmin-amanlıqdır; amma əgər Şahrux sultanın hök- mü olarsa, gedə bilər”. Dedi ki, “onu bilirik”. Ondan sonra dedi ki, “uzaq yoldan gəlmişsiniz, qalxın və aş yeyin!”. Orada elçiləri ilk oturduqları yerə apardılar. Hər biri üçün ayaqlı sini və səndəli qoydular. Hər bir si- ninin içinə, daha öncə deyildiyi kimi, noğul və s. qoydular.
Aş yedikdən sonra onları, hər biri üçün ayrılmış mənzilə (“yam”) apardılar. Haqqın və dinin yardım- çısı olan əmirzadə Uluğ bəyin nökərləri Sultanşah və Bəxşi Məlik oraya yaxın bir yamxanada yerləşdirildilər. Bu yamxanadakı hər mənzildə dəbdəbəli bir çarpayı, atlas və ipək yataq və yastıq, ipək tərlik, xalçalar, eninə və uzununa bükülə bilən və qırılmayan incə həsirlər vardı. Hər kəsə bu cür bir mənzil ayırdılar, qazan, kasa, çömçə, ayaqlı sini verdilər. Hər gün on nəfər üçün bir qoyun, bir qaz, iki toyuq, adambaşı şəri ölçü ilə iki batman 582
un, bir kasa düyü, iki böyük kündə halva, bir parç bal, sarımsaq, soğan, sirkə, duz, Xətayda yetişən əlvan tərəvəzlər, iki kuzə dirasun 583 , bir tabaq noğul, hamısı hüsn sahibi olan, səhərdən axşamacan və ax- şaman səhərəcən iki ayaq üstündə dayanan və bir an belə gözdən itməyən bir neçə cəld və çevik xidmətkar təyin olunmuşdu.
Ertəsi gün zilhiccə ayının 9-u (15.12.1420) idi. Hələ gecə idi ki, “secin”lər gəldi. “Secin” padşah or- dugahında elçilərin mülazimləri olan xidmətkarlara deyərlər. Onlar hər yerdə elçilərin ehtiyaclarını (“gərək- yaraq”larını) təmin edirlər. Burada isə onlara “şağavul” deyərlər 584 . Onlar [elçiləri] oyatdılar ki, “qalxın, pad- şah ziyafət (toy) verir”. Hər biri üçün yəhərli atlar gətirdilər. Elçiləri mindirib padşahın ordugahına apardılar və onları sarayın birinci həyətində oturtdular. Gündüzə qədər o məclisə üç yüz min miqdarında adam toplaş- dı.
apardılar. Onlar padşah üçün beş dəfə yerə baş qoydular. Padşah taxtdan aşağı endikdə, yenidən elçiləri bayı- ra çıxardılar və dedilər ki, “özünüzü yüngülləşdirin; çünki əgər ziyafət vaxtı qəfildən ehtiyacınızı qarşılama- ğa möhtac olsanız, o zaman məclisi tərk edib gedə bilməzsiniz”.
Sonra gəldilər, pərakəndə oldular və yenidən toplaşıb içəri keçdilər. Həyətdən və ilk meydandan ke- çib ədalət taxtının yerləşdiyi ikinci həyətə çatdılar və oradan da keçib üçüncü həyətə daxil oldular. Buranın olduqca geniş bir səthi vardı. Yeri yonulmuş gözəl və yaraşıqlı daşlardan ibarət idi. Qarşıda döşəməsi altmış gəz miqdarında olan böyük bir platforma vardı. Xətay qaydasına görə oradakı köşklərin üzü cənuba doğru idi. Onların memarlıq üslubu belədir ki, imarətlərin üzünü cənuba doğru tikərlər. Platformanın içində əzəmətli bir taxt qoyulmuşdu. Belə ki, hündürlüyü adam boyundan uzun idi və biri öndən, ikisi isə soldan və sağdan olmaqla üç tərəfdən o taxta gümüş nərdivanlar söykədilmişdi. Orada iki xacəsaray dayanmışdı və müqəvva kağızdan bir şey bağlamışdılar ki, qulaqlarının dibinə qədər gedib çıxırdı. Bundan başqa, nisbətən kiçik bir taxtı da o taxtın üzərinə qoymuşdular ki, padşah onun üzərində otursun. Bu, taxt üzərinə qoyulmuş bir səndəli kimi idi. Amma səndəlidən daha böyükdür, guşəsi və mütəkkəsi çoxdur, ayaqları qəribədir. Onun so-
581 Xacəsaray – hərəmxanada xidmət göstərən axta nökərlər. 582 Batman – çəki vahidi. Zamana və məkana görə müxtəlif çəkilərə malik olmuşdur. Bir Təbriz batmanı 2,994 kq-a bərabər idi. 583 Düyüdən düzəldilən acı bir içki (Nəvai, şərhlər, s.286). 584 Türküstanda (Orta Asiyada) elçilərin və digər qonaqların qarşılanması və yerbəyer edilməsi, habelə onlara xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan məmurlar “şağavul” adlanırdılar (А.Б.Вильданова. Подлинник бухарского трактата о чинах и званиях //
Yüklə 8,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|