HəSƏn bəy rumlu əHSƏNÜt-təvariX
Yüklə 8,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
107
əmirlər Üveys xanla sülh etmişlər. O diyarın mötəbər əmiri olan Əmir Xudadad gəlib çatdı və elçilərə hörmət göstərib Üveys xanın yanına getdi.
Elçilər əmin olub öz yolları ilə getdilər. Cəmadiyüləvvəl [ayının] 18-də (31.05.1420) Bilğutu deyilən və Məhəmməd bəyin eli (ərazisi) hesab edilən yerə çatdılar. Orada Bədəxşan şahının tacirlərindən və elçilə- rindən bəzilərinin və Xətaya gedən başqa şəxslərin hamısının gəlib çatması üçün bir qədər gözlədilər. Cəma- diyüləvvəl [ayının] 21-də (03.06.1420) oradan köç etdilər və [ayın] 22-də (04.06.1420) Kəngər çayından keçdilər. [Ayın] 23-də (05.06.1420) elçilər bu ulusun hakimi olan Məhəmməd bəyi gördülər. Məhəmməd bə- yin oğlu Sultan Şadi cahan şahının (şahi-cahan) kürəkəni idi. Onun xatunu böyük əmirzadə Cuki Bahadırın xatununun bacısı idi. Cəmadiyüləvvəl [ayının] 28-də (10.06.1420) Yılduz çəməninə və vadisinə gəldilər. Oradan da Şir Bəhramın elinə getdilər. Günəş Xərçəng bürcünə çatsa da, su buz bağlamışdı. Belə ki, [su] iki barmaq qalınlığında buzla örtülmüşdü.
Cəmadiüssani [ayının] 8-də (20.06.1420) xəbər çatdı ki, Məhəmməd bəyin oğulları Üveys xanın elçi- si ilə yoldaş olan bir taciri qarət etmişlər. Tacirlər və elçilər vahiməyə düşdülər və dedilər:
- Biz gərək səy göstərək ki, tezliklə özümüzü Xətay sərhədinə çatdıraq. Yolda sərt dağlar vardı. Əksər vaxtlarda yağış və dolu yağırdı. Cəmadiülaxır [ayının] (13.06- 11.07.1420) axırında Turfan şəhərinə 555
çatdılar. Bu şəhərdə əksəriyyət bütpərəst idi və çox ehtişamlı və bö- yük bir bütxana vardı. Orada çoxlu bütlər qoyulmuşdu. Bəzilərini yeni düzəltmişdilər və bəziləri köhnə idi. Səfin ən qabağında böyük bir büt vardı. Deyirdilər ki, bu, Sakemuninin 556
heykəlidir.
Rəcəb [ayının] 2-də (13.07.1420) köç etdilər və hava olduqca isti idi. Rəcəb [ayının] 5-də (16.07.1420) Qara-Xocaya 557
çatdılar. [Ayın] 10-da (21.07.1420) bir dəstə xətaylı gəlib çatdı və dedilər ki, elçilərin adlarını və onların sayını yazsınlar. Rəcəb [ayının] 19-da (30.07.1420) Ata-Sufi deyilən yerə çatdı- lar. Termez 558
seyidlərindən olan Tacəddin adlı birisi orada təkyə qurub məskunlaşmışdı. O, Qumul 559
müsəl- manlarının hakimi Əmir Fəxrəddinin kürəkəni idi. Rəcəb [ayının] 21-də (01.08.1420) Qumul şəhərinə çatdı- lar. Bu şəhərdə Əmir Fəxrəddin böyük bir məscid tikdirmişdi. Məscidin qarşısında olduqca böyük bir bütxa- na tikmişdilər. Orada böyük bir büt düzəltmişdilər və onun sağında, solunda çoxlu kiçik bütlər vardı. Böyük bütün önündə on yaşlı bir uşağın misdən çox sənətkarlıqla və gözəl bir şəkildə heykəlini düzəltmişdilər. Evin divarlarının üzünə ustalıqla rəsmlər çəkmişdilər və gözəl rənglərlə boyamışdılar. Bütxananın qapısı üzərinə bir-birinə həmlə edən iki divin surətini çəkmişdilər. Mengli Teymur Baburi Qumul hakimi idi. O, hüsn-ca- mal sahibi olan bir cavan idi.
Rəcəb [ayının] 25-də (05.08.1420) oradan köç etdilər və ondan sonra yolun çox hissəsi çöl idi. Hər bir-iki gündən bir suya (çaya) çatırdılar.
Şaban [ayının] 12-də (22.08.1420) elə bir mövqeyə çatdılar ki, orada səhra dəvələri və çöl öküzləri çox idi. Oranın çöl öküzləri çox böyük olurlar. Oranın camaatı söyləyirdi ki, bir dəfə bir öküz bir süvariyə həmlə etmiş və süvariyə buynuzunu sancıb onu yəhərin üzərindən qaldırmışdı. O şəxs ölmüş və bir müddət beləcə [öküzün] buynuzunda qalmışdı. Axırda onun yağı öküzün gözünə axmış və [öküz] kor olmuşdu.
Şaban [ayının] 14-də (24.08.1420) elə bir yerə çatdılar ki, oradan xətaylıların ilk şəhəri olan və onla- rın qaravulları yerləşən Səkcuya 560
qədər çöllə on günlük yol vardı. Bir dəstə xətaylı, padşahın hökmünə uy- ğun olaraq, elçiləri qarşılamağa gəlmişdilər. Orada gözəl bir çəmənlik vardı. O çəmənlikdə ali bir platforma (qaldırım) düzəltdilər, bez kölgəliklər (sayəbanlar) qurdular, ayaqlı sinilər və səndəlilər qoydular. Qazdan, toyuqdan, bişmiş ətdən, yemişlərdən, quru və təzə meyvələrdən ibarət növbənöv qidaları çini tabaqlara düz- dülər və hər siniyə süni gül budağı bağladılar.
Xülasə, o biyabanda elə bir möhtəşəm ziyafət (“toy”) təşkil etdilər ki, beləsini heç şəhərlərdə də tər- tib etmək olmazdı. Göyərtilər qoymuş, süfrələr açmışdılar. Yeməkdən sonra araq və şərabdan ibarət növbə-
555 Şərqi Türküstanda yerləşən bu şəhər manixeyizmin önəmli mərkəzlərindən idi (Öztürk, şərhlər, s.151). 556 Sakemuni – Buddanın ləqəblərindən biridir. 557 H. 800 / m. 1397-98-ci ildə qırğızlar tərəfindən süquta uğradılmış Uyğur xanlığının ümdə şəhərlərindən biri idi (Nəvai, şərhlər, s.266). 558
Termez – Özbəkistanın Əfqanıstanla sərhədində şəhər. 559
Şərqi Türküstanda şəhər. 560
Səkcu – Çinin Kansu əyalətinin Suçsu (Sou-Tcheou) şəhəri nəzərdə tutulur (Nəvai, şərhlər, s.267). 108
növ içkilər gətirdilər və hamını məst etdilər. Ziyafətdən başqa, hər kəsə öz dərəcəsinə görə qoyun, un, arpa, səfər ehtiyacları, araq və şərab verdilər və bütün bunların hamısını Səkcudan gətirmişdilər. Orada qeydiyyata aldılar ki, hər kəsin yanında nə qədər nökər vardır. Tacirlərdən iltizam aldılar ki, gərək artıq sayda nökər yaz- masınlar. Çünki Xətay qayda-qanunu (yasaq) çox dəqiqdir. Kim yalan söyləsə, onun etibarı qalmaz. Tacirlə- rin çoxusu elçilərin yanında nökər olub xidmət etdilər.
Xülasə, bu təfsilatla yazdılar: Əmir Şadi və Xoca Gögcə - 220 nəfər; Sultan Əhməd və Xoca Qiya- səddin – 150 nəfər; Ərğudaq – 60 nəfər; Ərdüvan – 50 nəfər; Bədəxşan şahının nökəri Xoca Tacəddin – 50 nəfər. Böyük əmirzadə Uluğ bəy Kürəkanın nökərləri daha öncə getmişdilər. Əmirzadə İbrahimin nökərləri isə hələ gəlib çatmamışdılar.
Şaban [ayının] 16-da (26.08.1420) elçilərə xəbər etdilər ki, bu gün Vank Daci şahanə ziyafət verə- cəkdir. Həmin bu Vank Daci Xətay padşahı tərəfindən Qumul səmtində yerləşən o sərhədin hakimi idi və Səkcudan onun şəhərinədək doqquz yam (poçt mənzili) məsafə vardı. O, beş-altı minlik qoşunla elçiləri qar- şılamağa gəlmişdi. Elçilərin hamısı atlara mindilər və Vank Dacinin yurdunun (düşərgəsinin) yaxınlığına gəldilər.
Onların səhrada yerbəyer olması qaydası belə oldu ki, əsgərlər pərgar və xətkeş kimi düz xətt boyun- ca dördbucaq şəklində yerləşdilər. Çadırların iplərini bir-birinə elə bağladılar ki, piyadanın oradan içəri keç- məsi üçün heç bir yol qalmadı. O dördbucağın dörd tərəfində dörd darvaza qoydular və onların aralarındakı məsafə böyük idi. Bu dördbucağın ortasında bir cərib 561
miqdarında böyük bir platforma düzəltdilər və böyük bir çadır qurdular. Onun qarşısına iki Xətay nizəsi vurdular. Şahın oturduğu yer kimi orada taxtadan bir tal- var düzəldib bez kölgəliklər qurdular. Beləliklə, o bir cərib ərazi bütövlüklə kölgəlik oldu. Talvarın altına Vank Dacinin səndəlisini, soldan və sağdan da digər səndəliləri qoydular. Belə ki, sol tərəfdə elçilər oturdu- lar və sağ tərəfdə Xətay əmirləri. Onların arasında sol tərəf sağ tərəfə nisbətən daha hörmətli yer sayılır. On- dan sonra elçilərdən və əmirlərdən hər birinin qarşısına iki ədəd ayaqlı sini qoydular: birində əlvan nemətlər, quru Xətay meyvələri, toyuq, qaz, düyü və bişmiş ət, digərində isə şirin qoğallar, yaxşı çörəklər və kağızla ipəkdən düzəldilən, izah edilməyəcək dərəcədə gözəl olan süni güllər vardı. Digər adamların qarşısına bir ədəd ayaqlı sini, çox böyük bir kurkə 562
, çini küplər və küpçələr, irili-xırdalı çini və gümüş sürahilər qoymuş- dular. Kurkənin böyründə soldan və sağdan bir dəstə mütrüb dayanmışdı. Yatuğan 563 , Xətay kamançası, biri- si başdan, digəri isə yandan üfürülən iki növ ney, Xətay tönbəki, musiqar 564
, sepayə (üçayaqlı) üzərinə qoyul- muş ikiüzlü təbil öz üsuluna görə çalınırdı. Onların yanında sinc və çaharpayə (dördayaqlı) üzərinə qoyulmuş dühül 565
vardı və oyunçular (bazigəran) ayaq üstə dayanmışdılar. Yaraşıqlı oğlanlar qırmızı və ağ rəngə bo- yanmışdılar. Hər kəs görsəydi deyərdi ki, qızdırlar. Başlarında külahlar, qulaqlarında mirvaridlər vardı. Onlar Xətaya məxsus elə oyunlar göstərirdilər ki, bunların misli dünyanın heç yerində yoxdur. O platformanın önündən ta dörd darvazaya qədər ki çadırlar qurmuşdular, cəbbə (əsləhə) geymiş adamlar əllərində uzun ni- zələrlə ayaqları tərpənməz şəkildə dayanmışdılar. Onların başının üstündə bir yasavulun 566
dayanmasına ehti- yac yox idi. Çünki səhlənkarlıq edəcəkləri təqdirdə onlara veriləcək cəzanı sözlə təsvir etmək mümkün deyil- dir.
vanı idarə edən Miri-Dusun (divan əmiri) ayağa qalxdı və kasa payladı. Onun yanında süni güllərlə dolu san- dıq aparırdılar. O, hər kəsə kasa verdi və bir şaxça süni gülü onun başına və sarığına taxdı. Beləliklə, bir saat içində məclisi gülüstana çevirdi.
Ondan sonra oyunçular onun buyruğu ilə elə oyunlar göstərdilər ki, onların şərhini yazmaq mümkün deyildir. O cümlədən aləmdə ad salmış hər heyvanın müqəvva kağızından düzəldilmiş surətlərini (maskaları-
561 Cərib – eni və uzunu 60 arşın olan yer ölçüsü. 562 Kurkə – böyük təbil deməkdir, zərb musiqisi alətlərindəndir. Bu söz əski türk kəlməsidir və əslində “kurka” kimi səslənir (M.Müin. Fərhəngi-farsi. III c. Tehran, 1345, s.3121). 563
Yatuğan (yatağan) – İranda santur adı ilə tanınan musiqi alətidir (Nəvai, şərhlər, s.270). 564
Tönbək (dümbək) – zərb alətidir; musiqar – qədim nəfəs alətlərindəndir (A.İ.Nəcəfzadə. Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri. Ba- kı, 2010, s.95). 565
Dühül – zərb çalğı alətidir. 566
Yasavul istilahı “qanun” və “fərman” mənası verən “yasa” sözündən götürülüb və bu vəzifənin daşıyıcıları hökmdarın hüzurun- da əmr və fərmanları icra edən şəxslər idilər. Yüklə 8,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|