İslam Qəribli
154
qurumuş ağac eynidir”, - qənaətində olan şair bunları nəzərə
alaraq hər bəndin sonunda aşağıdakı beyti nəqarət kimi təkrar edir:
Darül-ədəbin bilməliyiz qədrini, millət,
Göstərməli ikmalına olduqca həmiyət(187, N 9).
On beş beytlik qəsidə formalı “Maarifə dair” şeiri(188, N
13) mövzu və ideyaca yuxarıda qısaca şərhini verdiyimiz
əsərlərlə yaxından səsləşir.
Qeyd edək ki, bu şeir müəllif tərəfindən “Firdovsi-
ilhamat” kitabına da salınmış və kitab çapında sonuncu:
Söylər sizə Hadi: - Oxuyun, milləti-islam!
Xaməm bu yerdə ediyor xətm məqalı(377, 195), -
beyti yoxdur. Sonrakı nəşrlərdə isə həmin misralar jurnal
variantına əsaslanaraq yerinə qoyulmuşdur(379, 12).
Əvvəlki şeirlərində olduğu kimi, bu əsərində də şair
məktəb və maarifin cəmiyyətin həyatındakı müsbət rolunu yüksək
qiymətləndirir, bildirir ki, məktəb ədəb çiçəklərinin cəm olduğu
bir gülüstandır. Boş-boş xülyalarla məşğul olmaq zamanı deyil.
Dövrümüz mədəniyyət əsri, insanların öz hüquqları uğrunda
mübarizə əsri olduğundan biz də hürriyyət və mədəniyyət qatarına
qoşulmağa məcburuq. Avropalılardan ibrət götürməyin zamanı
yetişib. Nə qədər ki, maarif və təhsildən uzağıq, əhvalımız
düzəlməkdənsə, günü-gündən fənalaşacaq. Çünki:
Zənciri-əsarətdə yaĢar əhli-cəhalət,
Məhkumların gün kimi bəsbəlli zəvalı(379, 12).
“Məhkumluğdan, əsarətdən qurtarmağın yolu məktəbdən,
maarifdən, elmi öyrənib onu bəşər həyatına tətbiq etməkdən
başlanır” tezisini irəli sürən və bu ideyasını əsərlərində dönə-dönə
müxtəlif forma və üsullarla isbata çalışan M. Hadi “Bədayeyi-
təbiət” şeirində(189, N 16) təbiətin bahar fəslini təsvir edir. İlk
baxışda peyzaj lirikası nümunəsi təsiri bağışlayan şeir, diqqət
yetirilərsə, təbiət şeiri deyil, ictimai-siyasi lirikanın gözəl
nümunəsidir. Şeirin ilk yeddi beytində təbiətin yaşıl dona bürün-
məsindən, gülə, laləyə, çiçəyə baxıb yarını xəyalında canlandırma-
sından, meşələrin “ərzi-lətafət” etməsindən, “Güllər gülüyor,
Məhəmməd Hadi və mətbuat
155
quşlar oxur, feyz saçır bad” kimi könül açan məsələlərdən danışan
müəllif səkkizinci beytdən başlayaraq obyekti dəyişr. Təbiət
yerindədir, lakin quşlaın nəğməsi ürək yandıran nalə və fəryadla
doludur:
Möhnətzədələr hər biri bir dürlü nəvadə,
San Ģivən edirlər bu çəmənzari-fənadə.
Səyyadi-sitəmpərvərə nifrin ediyorlar,
Cəlladi-cəfagüstərə təlin ediyorlar.
Zülm əhli xərab eylədi gülzari-vücudu,
Eyvah, sitəm məhv elədi baği-Ģühudu(379, 23).
Hələ bu hamısı deyil. Zülmün xaraba qoyduğu təbiətdə
(əslində cəmiyyətdə - İ. Q,) bulaqlar hüzünlü bir səslə axır,
kəsilmiş, doğranmış ağacların halına ağlayır. Bir qədər əvvəl ürəyi
sevinclə dolu olan şair bunları gördükdə, yaranmışların bir-birinə,
əslində insanın insana qənim kəsildiyini xəyalında canlandıranda
fəna gülzarının qönçəsi kimi çöhrəsinin solması təbiidir. Bu
təbiiliyin müqablində aşağıdakı sualların meydana gəlməsi də
qanunidir:
Aya bu nasıl mənzəreyi-faciəzadır,
Hər “pərdəsi”, hər “fəsli” səzavri-bükadır?
Hər zərrədə məĢhud olur asari-fəlakət,
Bir cövhəri-qəmdənmi doğulub tifli-təbiət?(379, 23)
Suallların cavabı aydındır və bu sualları M. Hadi təkrar-
təkrar özü cavablandırmışdır: Hürriyyət, müsavat olmayan
yerdə yer üzü sitəm səhnəsi, bəĢər övladının yaĢayıĢı faciədir.
“Ricayi-vətən” şeiri(190, N 1) M. Hadinin dil baxımdan
ən sadə, anlaşıqlı şeirlərindən biridir. “Firdovsi-ilhamat” və
sonrakı kitablarda “Vətənin nidası” adı ilə çap olunmuş(377, 62;
379, 36) dörd beytlik bu uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş
hikmətamiz şeirdə bir dənə də olsun mənasının anlaşılması çətin
olan söz yoxdur və bir-iki sözü çıxmaqla sözlərin demək olar ki,
hamısı türk mənşəli, əsl Azərbaycan sözləridir. Şeiri olduğu kimi
veririk:
Bəsdir, yetər oğlum, dur, oğul, dur, daha yatma,
Namusu, həyanı, ədəbi uyğuya satma!
İslam Qəribli
156
Ey sevgili övlad, ayıl, Allahı sevərsən,
Gün doğdu, hamı durdu, yatan bircə özünsən.
YoldaĢlarına, sil gözünü yaxĢı bax, oğlum,
Onlar yetib istəklərinə, sən uzaq, oğlum.
BaĢdan papağın, ya baĢını qapdıracaqdır –
Ol yol gedən adəm ki, yol üstü yatacaqdır.
Şərhə ehtiyac görmürük və böyük türkoloq T. Hacıyevin
bir fikrini burada sitat kimi verməkdən də keçinə bilmirik: “Dil
hisslərin, duyğuların, psixologiyanın – bütövlükdə insanın daxili
aləminin, onun mənəviyyatının açarıdır. Dil lövhə yaratmaq üçün
söz sənətkarının fırçasıdır, söz isə xarakteri, mənəviyyatı tam
aydınlığı ilə çanlandırmaq üçün onun boyalarıdır”(47, 92). Bircə
onu əlavə etməklə kifayətlənirik ki, “M. Hadinin dili çətindir, onu
başa düşmək olmur”,- deyə gileylənənlər hərdən-hərdən əzaba
qatlaşıb bu sözlə tablo yaratmağın əvəzsiz ustadı olan dahi şair və
mütəfəkkirin əsərlərini oxusunlar və onda onun anlaşıqli dildə
yazdığı çoxlu şeir, məqalə və elmi əsəri ilə rastlaşacaq, üslub və
dil gözəlliyinin şahidi olacaqlar.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “M. Hadini anlamaq
çətindir”,- deyənlərə əlli il bundan əvvəl Bəxtiyar Vahabzadə çox
böyük cəsarət və müdrikliklə cavab vermişdir. Həmin fikri
təkrarlamağa bir daha ehtiyac duyuruq: “Hadini anlamaq üçün
onun yaşadığı hisslərlə, duyğularla yaşamaq və bəslədiyi əməllərlə
qanadlanmaq lazımdır. Öz qəlbində Vətənin və xalqın sevinc və
ələmlərini, keçmişini və bu gününü, arzu və idealını yaşatmaq, bir
sözlə, cəmiyyətpərvər, əməlpərvər olmaq lazımdır. Öz məhdud
hissləri ilə, kiçik şəxsi duyğuları ilə nəfəs alan, yalnız özü üçün
yaşayan adamcığazlar Hadini necə başa düşsün? Hadi özü
demişkən: “Əhli hal anlar məni!”(439, 41).
M. Hadinin “Dəbistan”da dərc etdirdiyi şeirlərindən biri də
“Arizuyi-dil” əsəridir(191, N 3). Bu şeirin digər bir variantı
“Fəzaili-insaniyyə. Məbuslarımıza xitab” adı ilə “Dəbistan”
jurnalından əvvəl “Füyuzat”da dərc olunduğundan(Bax:
“Füyuzat”, 20 fevral 1907-ci il, N 10, s. 147) və biz M. Hadinin
Dostları ilə paylaş: | 
