133
MARKAZIY OSIYONING O‘RTA
ASRLAR TARIXIGA OID MANBALAR
5-mavzu:
SHARQ KITOBAT TARIXI,
QO‘LYOZMALAR XAZINALARI
Sharq kitobat san’ati tarixidan. Amir Temur va Temuriylar
davrida kitobat san’atining rivojlanishi. Temuriylar davrida
kitoblarni muqovalash tarixidan. XVI–XIX asrlarda O‘rta
Osiyoda kitobat. Arab yozuvidagi badiiy qo‘lyozmalarning
o‘ziga xos xususiyatlari. Arab yozuvidagi kitoblarni
muqovalash tarixidan. O‘zbekistonda saqlanayotgan arab
yozuvidagi yozma manbalar (O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik instituti, Alisher Navoiy nomidagi davlat
adabiyot muzeyi, Muyi muborak madrasasi, Toshkent
Islom universiteti kutubxonasi, O‘zbekiston Milliy universiteti
Noyob qo‘lyozma kitoblar muzeyi).
Sharq kitobat san’ati tarixidan.
Sharq xalqlarining
ilm-fan va ma’naviy madaniyat sohasida yaratib qoldirgan
buyuk merosi, bugungi kunga qadar asosan, qo‘lyozma
asarlar
holida yetib kelgan. Arab yozuvida kitobat qilingan arab, fors
va turkiy tillardagi madaniy meros tufayli Sharq xalqlari aj-
dodlar tomonidan yaratilgan ma’naviy xazinadan bahramand
bo‘lgan va jahon madaniyati taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘sha
olganlar. Barcha musulmonlar uchun yagona bo‘lgan arab
yozu vi badiiy san’at va bezaklar ifodasi uchun ham universal
ahamiyatga ega hisoblangan. Albatta, uning bunday mavqeyi
134
mANBAShUNOSLIK
musulmonlar e’tiqodi, Qur’oni karim
ushbu yozuv vositasida
ifodalanganligi bilan bog‘liq. Arab yozuvida bitilgan kitobat o‘z
rivojlanish tarixiga ega. Qur’oni karimning VIII–IX asrlarga oid
ilk nusxalari arab yozuvining dastlabki shakllaridan biri – ku
fi
y
xatida pergamentga yozilgan, kam miqdorda tilla bilan birga
turli ranglardan foydalanilgan. Ularda Sharqning qaysi hudu-
dida yaratilganligini ko‘rsatuvchi alohida belgilar ko‘zga tash-
lanmagan. Yozuv materiali sifatida qog‘ozning kashf etilishi va
ko‘p miqdorda ishlab chiqarilishi kitobat tarixida katta siljishga,
kitoblarning ko‘payishi, ularning sifat jihatdan yaxshilanishiga
imkon yaratdi. Kitoblar ko‘payishi bilan birga yozuv an’anasi
ham
rivojlanib, X asr boshlarida ku
fi
y xati zaminida muhaqqaq,
rayhoniy, suls, nasx, tavqi’, riqo‘ xat turlari yaratildi. Bu holat
matnni ko‘chirishda uning tavsi
fi
, mazmunidan kelib chiqib,
turli husnixat usullaridan
foydalanishga, sahifalar, titul varag‘i
va muqova jildida yozuvli bezaklarni ifodalashga ham imkon
berdi. X–XI asrlarga kelib, Fotimiylar (909–1171) va Saljuqiy-
lar (1037–1194) hukmronligi davrida
kitobat uslubida bir qan-
cha o‘zgarishlar kuzatiladi: kitoblar geometrik shakllar bilan
bezatilgan titul varag‘iga ega bo‘ldi, varaqlar yog‘och asosga
charm qoplangan jild bilan muqovalandi. XII asrdan Saljuq
turklari hukmronlik davrida kitobat san’atida me’morchilikka
xos bezaklardan, masalan, terilgan g‘ishtlarga o‘xshash yoki
ganchkorlikka xos bezaklardan foydalanishga qiziqish kuchaya-
di. Hamadon amiri Muzaffariddin O‘zbek
ibn Muhammadning
(1191–1211) vaziri Abulqosim Horun ibn Ja’far Dindon kutubxo-
nasi uchun tayyorlangan qo‘lyozma mo‘g‘illar davrigacha ba-
jarilgan Sharq qo‘lyozmalarining go‘zal namunalaridan birini
ifodalaydi. Tasvirlar bilan bezatilgan dastlabki Markaziy Osiyo
qo‘lyozmalaridan biri Ayyuqiy (V asr) “Varqa va Gulshoh” dos-
tonining XII asr oxiri – XIII asrga oid nusxasida aks etgan
miniatyura uslubi islomgacha bo‘lgan davrlardagi devor tasvir-
larini eslatadi.