İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı

 

17 

Anemometr

-

küləyin 

sürətini 

ölçlən

 

Flüger

-

küləyin istiqamətini ölçlən

 

Şəkil 1.

10

. Küləyin istiqamətini və 

sürətini ölçən qurğu

 

Küləyin istiqaməti flügerlə, sürəti isə 

anemometrlə təyin olunur

 

(Ģəkil 1.10)

.  

Küləyin sürəti 0

-dan 50 m/san-

yədək, 

yüksək təbəqələrdə qasırğa zamanı 100 

m/san-

yədək olur. GünəĢ radiasiyasından 

sonra əsas iqlim əmələgətirici amillərdən 

biri hava kütlələridir. Troposferdə hava 

kütlələrinin üfüqi və Ģaquli istiqamətdə 

planetar miqyasda hərəkətlərinin məcmusu 

atmosferin ümumi sirkulyasiyası adlanır. 

 

Yer səthinin quru və su sahəsi, relyef 

mürəkkəbliyi, təzyiq sahəsi və qurĢaqlarının 

müxtəlifliyi mürəkkəb sirkulyasiya yaradır. 

Bunlardan asılı olaraq müxtəlif küləklər 

yaranır. Küləklər müvəqqəti, mövsümi və 

daimi olur. 

Ümumi atmosfer dövranı 

(passatlar, mussonlar), yerli hava dövranı 

(dağ

-

dərə küləkləri və s.), yerli küləklər və 

s. küləklər məlumdur.

 

Brizlər sutkada iki dəfə istiqamətini 

dəyiĢən sahil küləkləridir. Onlar, əsasən

, 

sahil zonasına təsir edir və zəif küləklərdir.

 

Mussonlar (ərəbcə

-

mövsüm) ildə iki dəfə istiqamətini dəyiĢən küləklər olub, yay 

mövsümündə rütubətli, qıĢ mövsümündə quru olması ilə səciyyələnir.

 

P

assatlar tropik yüksək təzyiq qurĢaqlarından ekvatorial alçaq təzyiq qurĢağına 

doğru əsən daimi küləklərdir. Yer öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində yaranan 

Koriolis qüvvəsinin təsiri altında daimi küləklər Ģimal yarımkürəsində sağa, cənub

 

yarımkürəsində sola doğru istiqamətlənir. Passatların təsirinə daha çox məruz qalan 

materiklər Afrika, Avstriya və Cənubi Amerikadır.

 

Qərb küləkləri tropik yüksək təzyiq qurĢağından mülayim enliklərin alçaq təzyiq 

qurĢağına doğru əsən və Ģərqə meyllənən daimi küləklər

dir. 

ġimal

-

Ģərq və 

C

ənub

-

Ģərq küləkləri qütb enliklərinin yüksək təzyiq qurĢaqlarından 

mülayim enliklərin alçaq təzyiq qurĢaqlarına doğru əsən daimi küləklərdir. Siklonlar 

(yunanca "fırlanan") mərkəzində alçaq, kənarlara doğru təzyiqin artması müĢahidə 

olu

nan qapalı təzyiq sahəsində yaranan küləklərdir. Siklonda hava Ģimal 

yarımkürəsində saat əqrəbinin hərəkətinin əksi, cənub yarımkürəsində isə saat əqrəbi 

hərəkətinin istiqamətində fırlanır. Siklonun əraziyə daxil olması temperaturu aĢağı salır, 

buludlu, ya

ğıntılı, küləkli hava Ģəraiti yaradır. Mülayim qurĢaqda siklonlar 

q

ərb 

küləklərinin təsiri altında 

Q

ərbdən ġərqə doğru hərəkət edir. Tropik siklonlar daha güclü 

---

 

18 

Şəkil 1.11. Günəş radiasiyası

 

olur və fəlakətli dağıntılara səbəb olur (ġimali Amerikada tornado, ġərqi Asiyada 

tayfunlar). 

Antisiklon ("anti"-

əks) mərkəzində yüksək, kənarlara doğru alçalan qapalı təzyiq 

sahəsidir. Antisiklonun mərkəzində buludsuz, aydın, durğun, tam sakit hava (Ģələkət) 

olur. Arktika, Antarktida, ġərqi Sibir üzərində çox müĢahidə olunur. ġimal 

yarımkürəsində saat əqrəbi istiqamətində, 

C

ənub yarımkürəsində saat əqrəbinin əksi 

istiqamətində fırlanır. Antisiklonda hava aydın, buludsuz, yağıntısız olur.

 

 

1.2.3. Günəş radiasiyası

 

 

GünəĢ

 y

er səthi üçün 

yeganə istilik və iĢıq 

mənbəyidir. GünəĢ enerjisi gü

-

nəĢdən daxil olan Ģüalanma 

nəticəsində yaranan enerjidir. 

GünəĢ enerjisinin orta inten

-

sivliyi 2 kal/sm

2

 

1 dəq. (günəĢ 

konstantı) təĢkil edir. Yer 

səthinə gəlib çatan istilik və iĢıq 

günəĢ radiasiyası nəticəsində 

baĢ verir

 

(Ģəkil 1.11)

. 

Bütün 

orqanizmlərin həyat fəaliyyəti 

proseslərini yerinə yetirmək 

üçün daxil olan enerjinin əsas 

mənbəyi günəĢ radiasiyası sayılır, bu yerin enerji balansının 29,9%

-

ni təĢkil edir. Yer 

səthinə düĢən günəĢ enerjisini 100% qəbul etsək, onun təxminən 19%

-

i atmosferdən 

keçərkən udulur, 34

%-

i geriyə kosmik fəzaya əks olunur, 47%

-

i isə düz və səpilən 

radiasiya Ģəklində yer səthinə daxil olur

 

(Ģəkil 1.11)

. 

GünəĢ radiasiyası (Ģüalanması)

, 

yəni günəĢ Ģüalarının radiasiyası kimi baĢa 

düĢülür. Ekosistemin aldığı radiasiyasının miqdarı, yəni 

yer s

əthinə düĢən günəĢ 

enerjisinin miqdarı günəĢ Ģüalarının torpaq və ya su səthinə düĢmə bucağından, yəni en 

dairəsindən, dəniz səviyyəsindən, ilin fəslindən, günəĢli saatların miqdarından, həmçinin 

obyektin həmin Ģüaları udma qabiliyyətindən asılıdır. Bu amillərə əsasən bir sıra iqlim

 

zonaları yaranır ki, hər zonanın özünəməxsus flora və faunası olur. Məs.

, palmalar 

yalnız isti zonada bitir, ağ ayı isə yalnız arktik zonada yaĢayır.

  

ĠĢıq mühüm ekoloji faktor olub, böyük əhəmiyyət kəsb edir, o, fotosintez prosesləri 

üçün enerji mənbəyi olub, bitkilərdə qeyri

-

üzvi birləĢmələrdən üzvi birləĢmələrin 

yaranmasında iĢtirak edir. ĠĢıq özünün fiziki xassələrinə görə heyvanların müxtəlif həyat 

proseslərində böyük və çoxĢaxəli rol oynayır. Qeyd etmək lazımdır ki, ekologi

yada "

iĢıq

" 

termini dedikdə günəĢ Ģüalanmasının bütün diapazonu nəzərdə tutulur, bura 0,05

-

dən 

3000 nm-

ə (1 nanometr=10

-

6mm) qədər və daha yüksək dalğalı uzunluqda enerji axını 

nəzərdə tutulur. Bu radiasiya axını canlı orqanizmlərin həyatında fiziki xassələrinə və 

---