Jedność wielości : świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego
Yüklə 9,95 Kb. Pdf görüntüsü
|
66 Kosmogoniczno-teogoniczne i misteryjne aspekty orfizmu Ta orficka wersja mitu o powtórnych narodzinach Dionizosa (a jednocześnie o czwartej formie Fanesa: Fanes, Zeus, Zagreus i Dionizos) oraz o związanym z nimi powstaniu człowieka będzie miała znaczące konsekwencje dla myśli greckiej. Stanowiąc ukoronowanie kosmogonii i teogonii orfickiej, zaowocuje przede wszystkim niezwykle doniosłą koncepcją człowieka. Można powiedzieć, że zrozumienie jednoczącej roli Dionizosa stanie się możliwe dopiero po podda- niu analizie wspomnianej koncepcji człowieka. Miejsce i rola człowieka w „kosmosie”, a zarazem znaczenie aspektu dionizyjskiego dla ludzkiego życia wyjaśnią rozumienie orfickiej koncepcji jedności wielości. Rola, jaka przypada tu Dionizosowi, jest szczególna: łączy on bowiem aspekt kosmogoniczno-teogo- niczny z aspektem ludzkim w koncepcjach orfizmu. Dla pełnego obrazu orfi- zmu, nim przejdziemy do antropogonii i antropologii orfickiej, koniecznym bę- dzie przyjrzenie się jeszcze zagadnieniu orfickich misteriów. —————————— crusšaisin sunere…dei perÒnaij kruptÕn ¢f' “Hraj. œteken d', ¡n…ka Mo‹rai tšlesan E u r y p i d e s: Bachantki, 85, 88—100. Tłum. J. Ł a n o w s k i. W: E u r y p i d e s: Tragedie..., T. 3, s. 420—421. W nawiązaniu do zrodzenia z uda Zeusa (czy też biodra), w I Hymnie homeryckim do Dioni- zosa spotykamy określenie E„pafièthj — „Zaszyty w biodrze” (zob. I Hymn do Dionizosa. W. A p p e l: Wprowadzenie. W: UMNOI OMHRIKOI , czyli Hymny homeryckie. Tłum. W. A p p e l. Toruń 2001, s. 28, oraz sam Hymn, 17 i 20, s. 32—33). Semele z kolei określona jest Quènh — „Ta, która spłonęła”. Ibidem, s. 28, Hymn, 21, s. 32—33. Misteria orfickie 67 R o z d z i a ł II Misteria orfickie Nim przystąpimy do zagadnienia misteriów orfickich, konieczna wydaje się krótka charakterystyka ważnego zjawiska religijnego starożytnej Grecji, jakim bez wątpienia były tzw. kulty misteryjne. Początki szczególnego zainteresowania kultami misteryjnymi w nauce euro- pejskiej datują się na lata dwudzieste XX stulecia. Zainteresowanie to związane jest z pracami dwóch uczonych: Franza Cumonta i Richarda Reitzensteina 1 . Jak stwierdza Werner Burkert, „w ostatnich latach [...] krytyczna dyskusja nad zasa- dami i koncepcjami znacznie się posunęła, zwłaszcza za sprawą uczonych wło- skich. W rezultacie stanowiska Cumonta i Reitzensteina są stopniowo spychane na margines. Niemniej istnieją jeszcze pewne stereotypy i uprzedzenia w bada- niach nad tak zwanymi religiami misteryjnymi wymagające wyjaśnienia, ponie- waż prowadzą — w najlepszym razie — do półprawd, a nawet do oczywistych błędnych interpretacji” 2 . Wymienia Burkert trzy zasadnicze stereotypy, będące pozostałością stanowisk Cumonta i Reitzensteina, które za pomocą przekonują- cej argumentacji odrzuca. Stereotypy te to uznanie misteriów za typowe dla późnego antyku, przekonanie o ich wschodnim pochodzeniu, wreszcie uznanie kultów misteryjnych za przejaw nastawienia odmiennego od typowego dla reli- gii pogańskich — nastawienia realistyczno-praktycznego, które Burkert określa jako „poszukiwanie wyższej duchowości” 3 . —————————— 1 F. C u m o n t: Les religions orientales dans le paganisme romain. Paris 1927 (wyd. 1. — 1907); R. R e i t z e n s t e i n: Die hellenistischen Mysterienreligionen nach ihren Grundgedanken und Wirkungen. Leipzig 1927 (wyd. 1. — 1910). 2 W. B u r k e r t: Starożytne kulty misteryjne. Wstęp, przekład i opracowanie K. B i e - l a w s k i. Bydgoszcz 2001, s. 37. 3 Ibidem, s. 37—40. 5* 68 Kosmogoniczno-teogoniczne i misteryjne aspekty orfizmu Podstawową cechą starogreckich kultów misteryjnych jest ich charakter nie- publiczny. Związany jest on z zagadnieniem indywidualnej inicjacji 4 . Jak pod- kreśla Walter Burkert, „w starożytnym świecie misteria nie były niczym obliga- toryjnym i nieuniknionym; dochodził w nich do głosu element osobistego wybo- ru, indywidualnej decyzji. Wtajemniczenie nie było w sposób konieczny zwią- zane z przynależnością do określonego rodu czy rodziny. Istniała oczywiście pewna presja tradycji rodzinnych, ale młodzież mogła przeciwstawić się swym rodzicom, jak wskazuje piśmienny przekaz na temat rzymskich bakchanaliów. [...] Ta rola prywatnej inicjatywy w oczywisty sposób łączy się z etapem rozwo- ju społeczeństwa, które na przestrzeni VI w. przed Chr. ewoluowało, akcentując odkrycie tego, co indywidualne. [...] dla wszystkich tych, którzy uświadomili sobie szanse i zagrożenia związane z doświadczeniem indywidualnej wolności, jakie pojawiło się w świecie hellenistycznym, misteria mogły być »wynalaz- kiem« o decydującym znaczeniu: kulty, które nie były ani nakazane, ani zakaza- ne, czy to przez rodzinę, klan, czy też klasę społeczną, ale możliwe do wyboru zgodnie z własną wolą, nadal obiecywały pewne osobiste bezpieczeństwo przez włączenie się w uroczystości i przez osobiste zbliżenie się do jakiegoś wspania- łego bóstwa. Misteria były dobrowolnie podejmowanymi rytuałami inicjacyj- nymi o charakterze osobistym i tajemnym, które przez doświadczenie sacrum zmierzały do przemiany umysłu” 5 . Jednocześnie kultom misteryjnym towarzy- szyły, w większości przypadków, formy religijne przeznaczone dla niewtajem- niczonych 6 . Wśród kultów misteryjnych świata starożytnego można wyróżnić kilka grup. Do najistotniejszych z nich należą misteria eleuzyńskie, misteria dionizyjskie bądź bakchiczne, misteria Matki Ziemi, misteria Izydy, misteria Mitry, misteria Kabirów czy misteria z Samotraki 7 . Inaczej kwestię tę postrzega wybitny francuski badacz religii starożytnych Jean-Pierre Vernant. To, co Burkert zalicza do „kultów misteryjnych” (czyli w odniesieniu do religijności greckiej: misteria eleuzyńskie i dionizyjskie, ewen- tualnie więc, jako element tych ostatnich, orfickie), Vernant określa wspólnym mianem „mistycyzm”: „[...] krwawa ofiara i kult publiczny nie wyczerpują całe- go obszaru greckiej pobożności. Obok nich istniały nurty i grupy mniej lub bar- dziej odszczepieńcze i poboczne, mniej lub bardziej zamknięte i tajne, wyrażają- —————————— 4 „Greek religion, bound to the polis, is public religion to an extreme degree. Sacrificial pro- cessions and communal meals, loud prayers and vows, temples visible from afar with splendid votive displays — this is the image of eusebeia, this guarantees the integration of individual into the community. Whoever refuses to take part incurs suspicions of asebeia. Yet at the same time there were always secret cults, accessible only through some special, individual initiation, the mysteries”. W. B u r k e r t: Greek Religion. Transl. J. R a f f a n. Cambridge 1985, s. 276. 5 W. B u r k e r t: Starożytne kulty misteryjne..., s. 51—53. 6 Ibidem, s. 50—51. 7 W odniesieniu do misteriów z Samotraki zob. S.G. C o l e: Theoi Megaloi: The Cult of the Great Gods of Samotrace. Leiden 1984. Jeśli z kolei chodzi o misteria Kabirów, zob. K. K e - r é n y i: Misteria Kabirów. Prometeusz. Tłum. I. K a n i a. Warszawa 2000. Yüklə 9,95 Kb. Dostları ilə paylaş:
|