Jedność wielości : świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego

Misteria orfickie 
 
73 
pytanie, czy wyjątkowej pozycji Onomakritosa i względom, jakimi cieszył się 
u Pizystratydów, towarzyszyło wsparcie okazywane kultom orfickim (co jednak 
wydaje się bardzo prawdopodobne, wszak pozycja Onomakritosa wynikała 
z tego właśnie, że był crhsmolÒgoj), a jeśli tak, to na czym owo wsparcie polega-
ło. Trudno też rozstrzygnąć, czy owo wsparcie było zarazem oficjalnym wspar-
ciem polis, czy też wyłącznie prywatnym wsparciem Pizystratydów. Niezależnie 
jednak od pewnych niejasności wydaje się wielce prawdopodobne, że w pew-
nym przynajmniej okresie dziejów orfizm miał odczuwalne poparcie wśród 
czynników rządzących w Atenach.  
We Wstępie do niniejszej pracy zwrócono już uwagę na kontrowersje zwią-
zane ze statusem orfizmu. Podkreślono również znaczenie odkryć archeologicz-
nych dla tej kwestii (znaleziska z Włoch i Krety, „złote tabliczki”, czy też „liście 
pamięci”, a także papirus z Derveni oraz „graffiti” z Olbii). Jak widać z krótkie-
go przeglądu stanowisk dotyczących kultów misteryjnych, rola tych odkryć dla 
oceny owego statusu orfizmu podkreślana jest dość powszechnie. Rodzi się 
pytanie: czy wskazane znaleziska, poza uprawomocnieniem przedhellenistycz-
nego (a nawet przedfilozoficznego) rodowodu orfizmu, udostępniają jakieś in-
formacje dotyczące istoty orfickich misteriów? Przyjrzyjmy się bliżej temu za-
gadnieniu. 
Rozpocznijmy analizę od „złotych tabliczek”. Porównajmy dwie wersje: ta-
bliczki z Thurioi i z Hipponion. Tekst na jednej z tabliczek z Thurioi jest nastę-
pujący: „Wyruszam z czystego czysta, podziemna Królowo, Euklesie Eubule-
usie i inni nieśmiertelni bogowie, szczycę się bowiem, że jestem z waszego rodu 
szczęśliwych. Lecz mnie Mojra pognębiła i miotająca błyskawicami piorunem. 
Z koła zaś uciekłem, ból sprawiającego i uciążliwości. Pożądany zaś wieniec 
osiągnąłem stopami chyżymi, a schowałem się przy łonie władczyni, podziem-
nej Królowej. Szczęśliwy i ubóstwiony, bogiem zaś będziesz miast śmiertelnym. 
Koźlę do mleka wrzuciłem”
24
. Z kolei tekst tabliczki z Hipponion brzmi następu-
jąco: „Oto liść Pamięci, gdy ktoś oczekuje śmierci, powinien to napisać na złotej 
tabliczce i z sobą nosić. Znajdziesz w siedzibie Hadesa po prawej źródło, obok 
—————————— 
'Exhl£sqh g¦r ØpÕ `Ipp£rcou toà Peisistr£tou Ð 'Onom£kritoj ™x 'Aqhnšwn, ™p' aÙtofèrJ ¡loÝj ØpÕ 
L£sou toà `Ermionšoj ™mpoišwn ™j t¦ Mousa…ou crhsmÕn æj aƒ ™pˆ L»mnJ ™pike…menai nÁsoi ¢fanio…ato 
kat¦ tÁj qal£sshj: diÕ ™x»lasš min Ð “Ipparcoj, prÒteron creèmenoj t¦ m£lista
.  H e r o d o t: Dzie-
je. VII, 6, 8—18. Tłum.  S. H a m m e r.  Warszawa 2003, s. 379—380. Fragment ten Kern opatru-
je numerem 182. Zob. Orphicorum Fragmenta. Ed.  O. K e r n.  Dublin—Zürich 1972, s. 53—54; 
por. także ibidem, fr. 183, 189, s. 54—55. 
24
 œrcomai ™k kaqarîn kaqar£, cqon…wn bas…leia, EÙklÁj EÙbouleÚj te kaˆ ¢q£natoi qeoˆ ¥lloi, 
kaˆ g¦r ™gîn Ømîn gšnoj Ôlbion eÜcomai emen. ¢ll£ me mo‹r'™d£masse kaˆ ¢sterÒphta keraunîi, 
kÚklon d'™xšptan barupenqšoj ¢rgalšoio, ƒmertoà d'™pšban stef£nou posˆ karpal…moisi, despo…nas 
d'ØpÕ kÒlpon œdun cqon…aj basile…as. Ôlbie kaˆ mak£riste, qeÕj d'œshi ¢ntˆ broto‹o. œrifoj ™j 
g£l'œpeton
. Tekst za:  J.N. B r e m m e r:  The Soul, Death and the Afterlife in Early and Classical 
Greece. In: Hidden Futures. Death and Immortality in Ancient Egypt, Anatolia, the Classical, 
Biblical and Arabic-Islamic World. Eds.  J.M. B r e m e r,  Th.P.J. van den H o u t,  R. P e t e r s. 
Amsterdam 1993, s. 119.  

---

 
 
 
74
Kosmogoniczno-teogoniczne i misteryjne aspekty orfizmu
 
niego stojący biały cyprys: tam zstępujące dusze zmarłych orzeźwiają się. Do 
tego  źródła blisko nawet nie podchodź. Z przodu zaś znajdziesz zimną wodę 
wylewającą się z jeziora Pamięci: straż zaś nad nim jest. Oni zaś zapytają cię, 
z jakiego przeznaczenia przybywasz. Im zaś całą, bez wyjątku, prawdę opowiesz 
dokładnie; powiedz: Ziemi dzieckiem jestem i Nieba gwiaździstego. Lecz ród 
mój jest niebiański: tego świadomiście i sami. Pragnieniem zaś jestem wysuszo-
ny i umieram: lecz dajcie szybko zimnej wody wylewającej się z jeziora Pamię-
ci. I oto oni doprowadzą cię do Królestw Podziemia. I oto oni pozwolą ci pić 
z boskiego  źródła. I wtedy następnie z innymi bohaterami będziesz władał”
25
. 
W innej wersji zamiast określenia „z innymi bohaterami” (¥lloisi meq' ¹rèessin) 
znajduje się formuła „inni wtajemniczeni i bakchanci” (¥lloi mÚstai kaˆ b£ccoi), 
świadcząca o związku tabliczek z kultem Dionizosa, co „sugeruje [...] orfi-
ków”
26
. 
Wypunktujmy kilka istotnych zagadnień wynikających z przytoczonego tek-
stu. Tekst ukazuje dwa źródła: boskie źródło (¹ qe…hj kr»nh), czyli Jezioro Pa-
mięci (¹ MnhmosÚnhj l…mnh), oraz źródło znajdujące się po prawej stronie Hade-
su, z rosnącym przy nim białym cyprysem (prawdopodobnie jest to Źródło Za-
pomnienia — ¹ l»qhj kr»nh). Picie wody z Jeziora Pamięci stanowi warunek 
osiągnięcia celu, którym jest współwładanie z bohaterami (rodzi się, oczywiście, 
pytanie o współwładanie. Czym? Królestwami Podziemia? Czy też może raczej 
całym kosmosem. Chodziłoby po prostu o to, by stać się bogiem, co wprost for-
mułuje tabliczka z Thurioi: Ôlbie kaˆ mak£riste, qeÕj d'œshi ¢ntˆ broto‹o
27
). Ko-
—————————— 
25
 MnhmosÚnhj tÒde qr…on ™p¾n mšllhisi qane‹sqai 
™n p…naki crusšwi tÒde gray£to ºd fore…tw. 
EÙr»seij d' 'A…dao dÒmwn ™pˆ dexi¦ kr»nhn, 
p¦r d' aÙtÁi leuk¾n ™sthku‹an kup£risson: 
œnqa katercÒmenai yucaˆ nekÚwn yÚcontai. 
taÚthj tÁj kr»nhj mhd scedÕn ™mpel£shisqa. 
prÒsqen d' eÙr»seij tÁj MnhmosÚnhj ¢pÕ l…mnhj 
yucrÕn Ûdwr proršon: fÚlakej d' ™f' Ûperqen œasin. 
oƒ dš se e„r»sontai, Ó ti cršoj e„safik£neij. 
to‹j d sÝ eâ m£la p©san ¢lhqe…hn katalšxai: 
e„pe‹n: GÁj pa‹j e„mi kaˆ OÙranoà ¢sterÒentoj. 
aâtar ™moˆ gšnoj oÙr£nion: tÒde d' ‡ste kaˆ aÙto…. 
d…yhi d' e„m' aâoj kaˆ ¢pÒllumai: ¢ll¦ d' ot' aya 
yucrÕn Ûdwr proršon tÁj MnhmosÚnhj ¢pÕ l…mnhj. 
kaˆ d¾ toˆ telšousi s' Øpocqon…wi basile…ai, 
kaˆ d¾ toˆ dèsousi pie‹n qe…hj ¢pÕ kr»nhj: 
kaˆ tÒt' œpeit' ¥lloisi meq' ¹rèessin ¢n£xeij. 
Przytoczona wersja tekstu jest kombinacją różnych wariantów, „które M. West złączył 
w »archetyp«”. Cyt. za ibidem, s. 120—121.  
26
  G.S.  K i r k,   J.E.  R a v e n,   M.  S c h o f i e l d:   Filozofia przedsokratejska. Studium kry-
tyczne z wybranymi tekstami. Tłum.  J. L a n g.  Warszawa—Poznań 1999, s. 46. 
27
 Pewne trudności nastręcza tu ostatnie zdanie tabliczki: œrifoj ™j g£l'œpeton. Według Bre-
mera może to być przysłowie, wyrażające osiągnięcie najwyższego szczęścia: „In the same way 
one might understand »kid in the milk«: for lambs and kids there is nothing more important and 

---