MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 127 - Rus və ingilis konsulları yanıma gəldiklərində: məşrutə sənin əlindədir - dedilər. Mən isə cavab verdim ki, siz böyük bir səhv edirsiniz, mən məşrutənin iti işli bir pasibaniyəm. Sahibləri isə Nəcəf üləmayi-əlamdır. Onlar nə əmr edirlərsə, mən o saatdaca icraya hazıram" (49, 335). Rəsulzadəyə görə, İran inqilabı iki böyük qüvvətli ruhla ruhlanır: "Biri məmləkəti qanuni bir ölkə edib əsil məşrutiyyət yoluna salma, digəri isə xarici təxti-nüfuzundan çıxıb istiqlali- mülki-milləti bilmərrə təmin etmək" (49, 416). Rəsulzadə Cənubi Azərbaycanda olduğu müddətdə demək olar ki, bütün şəhərləri, bir çox qəsəbə və kəndləri gəzmişdi. Sonralar Rəsulzadə bunu "İran türkləri" başlıqlı silsilə məqalələrində geniş şərh etmişdi. "İran türkləri» əsərində ayrıca olaraq Güney Azərbaycan türklərinin həyatına və onların mübarizə üsullarına toxunan Rəsulzadə yazır: «… İran türklərini farslara nisbətilə daha müsaid bir halda bulunduran bir səbəb dəxi vardır ki, o da səciyyeyi-zatiyyələridir. İran türkü, başqa türk qardaşı kimi bir az mühafizəkardır. Azərbaycanlı bir türk, Şirazi bir farsdan daha mütəssisibdir, türk fars qədər hürrnədiş deyil, fəqət onun qədər əzimsiz və laübal deyildir. Türk daha mətin və daha səbatkardır» (50, s.118). M.Ə.Rəsulzadə İran inqilabında türklərin daha böyük rol oynadığını, onun istiqamətlərinin müəyyənləşməsində səy göstərdiyini ortaya qoyur: «İran türkləri, inqilabın yalnız maddiyyatını deyil, mənəviyyatını da idarə etmişlərdir. Təbriz adətən İran əfkarı-əhraranəsinin bir nazimi-mütləqi olmuşdur, məşrutiyyətin bir dərəcə istiqrarından və Məclisi-Millinin güdaşından sonra da türklərin həyati-siyasiyyədə əhəmiyyətləri artmış və ədədlərinin nisbətindən fəzlə www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 128 128 fəaliyyətləri görülmüşdür. Gərək birinci məclisdə və gərək ikinci Azərbaycan vəkilləri nüfuzu-nəzər və həmiyyət- vətəniyyəcə sair arkadaşalrından daima yüksək bir mövqedə bulunmuşlardır» (50, s.118). Rəsulzadə Osmanlı imperiyasında baş qaldıran inqilabi hərəkatda, Gənc türklərin mübarizəsində çar Rusiyasındakı 1905-1906-cı illərdəki inqilabının mühüm rol oynadığını yazır. Onun fikrincə Rusiya inqilabı bir çox işlərə rəvac verib ki, bunlardan biri də, Gənc türklərə təsiridir: "İllər ilə cəlayi- vətən olub, Alp və Altay dağlarında "vətən-vətən" - deyib nalə edən Gənc türklər sinələri hürriyyət yolunda dağidar olub Türkiyə istibdadından vərəmlənmiş dahiyələr Rusiyanın böylə qeyrətli hərəkətini görüb, cürətləndilər. Himmətləri artdı. Bir az da ümidlə işə girdilər. İnşallah müvəffəq də olarlar" (49, s.52). Osmanlı İmperiyasında, o cümlədən İstanbulda baş qaldıran «Gənc türklər» hərəkatını sosial-demokrat nöqteyi-nəzərindən Rəsulzadə belə dəyərləndirir: «Türkiyə cəmaəti bunu başa düşmüyor ki, hürriyyət, səadət ayrılıqla deyil, ittihadi-ittifaq ilə başa gəlib beynəlmiləllik zühuru ilə qələbə edəcəkdir. Hal- hazırda isə Rusiya hərəkati-hürriyyətpərvanəsinin əsəri- feyzbəxşi olaraq bu nöqteyi-nəzər həqiqi Türkiyə vətəndaşlarının arasında nüfuz olub, istər Gənc türklər, istər erməni və qeyri inqilabiyyunların arasında bu fikri-səadət əsəri özünə tərəfdarlar aramaqda və kəsbi-müvəffəqiyyət göstərməkdədir… "Şurayi-Osmani" cəmiyyətinin qəsdi Türkiyə istibdadından qəsb edilmiş qanuni-əsası iadəsi ilə bəxtiyar etməkdir» (49, s.120). Rəsulzadə "Şurayi-Osmani"nin hürriyyət və azadlıqsevər yolunu alqışladığını, ancaq bir məsələdə onlarla razılaş- www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 129 madığını yazır: «Bizi düşündürəcək bir məsələ varsa, o da cəmiyyətçilərin nöqteyi-nəzərlərinin burada dayanıb bir az da o yanı görməmələridir ki, bu da əsl hürriyyət almağa qabil olan füqərayi-cəmaətə istinad etməyib, sinfiyyət ayırmayaraq «hamı cəmaətə» söykənmələridir» (49, 121). Sinfi mübarizənin önəmliliyini qeyd edən Rəsulzadə bu vaxt millətçilikdən uzaq durub, sinfiyyətə ayırmadan ümumi halda xalqa söykənməyi mənasız sayır. Ancaq Rəsulzadə ilk addım kimi bunu, müsbət qiymətləndirir və «Şurayi-Osmani» məqaləsində yazır: «Hərgah Türkiyə əhrarları, istər Gənc türklər, istər qeyriləri bu vaxta kimi Şurayi-Osmaniyyənin indi tapdığı olan yol ilə getsəydilər, yəqin ki, bu vaxta kimi bir şeyə nail olmuşdular! Heç eləməməkdən isə gec eləmək yaxşıdır- nöqteyi-nəzərindən baxılırsa biz cümlə Türkiyə əhrarına Şurayi-Osmani məsləki dairəsində yığışıb bilafərq millət və məzhəb çalışmalarını Türkiyə hürriyyəti və səadəti naminə olaraq tövsiyə edib, "Şuryai-Osmani" cəmiyyətinin zühurunda Türkiyə üləmasının oyanmağına bir nişanə olaraq meydana gəldiyini təbrik və təhniyyət edib, ona Həqqin yar və mədədkar olmasını səmim qəlb ilə arzu eləriz! Qoy beynəlmiləllik nuri işıqlanıb «millətçilik» və dargözlülük cəhlini yer üzündən məhv edərək səadəti-ümuminin vücudunu təmin eləsin!» (49, 123). Türkiyədə də millətlərin ayrı-ayrılıqda deyil, istibdada qarşı birlikdə, sinfi mübarizə halında mübarizə aparmalarının doğruluğuna inanan Rəsulzadə bu istiqamətdə artıq ilk addımların atıldığını yazır: "Çoxlu məşəqqət və əzabdan sonra cümlə Türkiyə milləti arasında olduğu kimi erməni millətinin arasında da böylə bir xətti-hərəkətin bimənfəət olduğunu hiss edənlər çoxlaşmağa başlayıb, həm türklər, həm də ermənilər Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|