MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 130 130 bildilər ki, hürriyyət ayrı-ayrı olub, hərə bir tərəfə çəkmək ilə deyil, ittifaq, ittihad ilə başa gələck bir işdir… Bunların bir- birilə yavuqlaşmasından "Şurayi-Osmani" rəayasını mütləqiyyətdən qurtarıb idareyi-məşrutə ilə azad etməkdir. Bu məqsədini əmələ çıxarmaq, tutduğu amala vasil olmaq üçün, hamı Türkiyə təbəələrini hər millət və məzhəbdən olursa- olsun arvadmı, kişimi, - bilatəfavüt - öz səflərinə çağırır və bu yol ilə Osmanlını düşdüyü girdabi-həlakətdən çıxarmaq istiyor" (49, s.146). Rəsulzadə 1908-ci ildə Osmanlıda Gənc türklərin inqilabına da xüsusi diqqət yetirir. Rəsulzadə yazır ki, Gənc türklərin "İttihad və Tərəqqi" Partiyası Türkiyənin yeni bir dönəmə başlamasına rəvac verir: "Məlumdur ki, Gənc türklərin xarici siyasətinin məqsədi ölkə daxilində həyatın yenilənməsi və konstitusiya əsaslarının möhkəmlənməsi ilə rahat məşğul ola bilmək üçün, ölkəni hər cür təcavüzlərdən qorumaqdan ibarət idi. Onlar öz işlərinin bu sahəsində fövqəladə qabiliyyət sahibi olduqlarını göstərdiər… "İttihad və Tərəqqi" Partiyası parlament seçkilərində parlaq zəfər çalmışdır və məlum olduğu kimi, indi parlamentdə rəhbər rol oynayır" (49, 281). Ümumilikdə, qonşu ölkələrdə gedən ictimai-siyasi, ideoloji prosesləri sosail-demokrat kimi dəyərləndirən M.Ə.Rəsulzadə əvvəllər sosial-demokratlar kimi inanırdı ki, sosializm bütün ölkələrdə bərqərar olmaqla ayrı-ayrı millətlərin problemləri də həll olunacaq. Şübhəsiz ki, bu zaman Rəsulzadə ayrı-ayrı millətlərin milli ideoloji savaşlarındakı kəskin fərqləri nəzərə almayıb. Hətta Bakının özündə fəaliyyət göstərən erməni, rus və başqa millətlərin şovinist hərəkətləri belə ilk dövrlərdə onun beynəlmiləl inqilab fikirlərinə ciddi şəkildə təsir göstərməyib. Rəsulzadə tutduğu yolun doğruluğuna hələlik, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 131 müəyyən mənada inanırdı. Bu inanc isə bütün millətləri sinfi mübarizə yolu ilə xoşbəxt görməkdən başqa bir şey deyil. Ancaq Rəsulzadə unudurdu ki, bir çox millətlərin nümayəndələri sosial-demokratizm pərdəsi adı altında yalnız öz maraqları, mənfəətləri üçün çalışırlar. Bunu dərk etməsi üçün, Rəsulzadənin müəyyən bir zamana ehtiyacı vardı. Bu baxımdan Rəsulzadənin ilk dövrlərdə çar Rusiyasında, Osmanlı imperiyasında, İranda və dünyanın başqa ölkələrində baş verən hadisələrə yalnız sosial-demokrat mövqeyindən yanaşması təbiidir. M.Ə.Rəsulzadə istər Bakıda, istərsə Tehranda yazdığı məqalələrində, əsərlərində sosial-demokrat prinsiplərinin, islam və sosial-demokratiyanın, əsl milliyyətçilik və sosial- demokratiyanın bir-birinə zidd olmamasına, əmək bərabərliyinin, ictimai bərabərliyin, sosial ədalətin, edamın ləğv olunmasının, insan hüquq və azadlıqlarının və s. məsələlərin təbliğinə də geniş yer verir. 1905-1907-ci illərdə çar Rusiyasında baş verən inqilab Rəsulzadəyə çox böyük təsir göstərmişdi. Başqa mütəfəkkirlər kimi (Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.Topçubaşov, C.Məmmədquluzadə və b.) M.Əmin də azad mətbuatın yaranmasından istifadə etmiş və bir çox məqalələr yazmışdı. Rəsulzadə inqilabçı "Təkamül" qəzetinin başçısı kimi açıq şəkildə inqilabçılığı, hürriyyət və istiqlalı təbliğ edirdi. "Çox keçmədən onu, (M.Ə.Rəsulzadəni) 1906-cı ildə nəşrə başlayan "Təkamül" (1906-1907) qəzetinin başında görürük. İnqilabçı, millətsevər gəncliyin fikirlərinə tərcüman olan bu qəzet proqram məqaləsində "Millətlərin, qövmlərin, heyətlərin siniflərin və şəxslərin hüquq və ixtiyaratda azad və bərabər olmalarını", hər növ təcavüzdən qorunmalarını müdafiə edən gənc və inqilabçı mütəfəkkir www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 132 132 Rəsulzadə bu tezisi həyatı boyunca işlədəcək: "İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal!" şəklində ifadə etdiyi milli məfkurə halına gətirəcəkdir" (49, s.7). Monoqrafiyanın birinci fəslinin ilk paraqrafında da qeyd etdiyimiz kimi, Qərbi Avropanın həm sözdə, həm də əməldə hürriyyət dəyərlərini ilk dəfə dərindən böyük filosofumuz M.F.Axundazə dərk etmiş və bu dəyərləri, "Kəmalüddövlə məktubları"ında Şərq və Qərb xalqlarının, dövlətlərinin timsalında uğurla müqayisə etmişdi. M.F.Axundzadənin başladığı bu işi Həsən bəy Zərdabi davam etdirmiş və artıq ötən əsrin əvvəllərində Qərbi Avropanın azadlıq ideyaları çar Rusiyasında, o cümlədən Quzey Azərbaycanda geniş yayılmışdı. M.Ə.Rəsulzadə Axundzadə, Zərdabi, C.Əfqani (İstanbulda C.Əfqaninin elmi-fəlsəfi fikirləri ilə tanışlıqdan sonra) və başqalarının tutduğu yolu çox düzgün dəyərləndirmiş, dərk etmiş və "İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal!" şüuarı altında milli məfkurəmizin əsas prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir. "Fərdin, (şəxsin, insanın) azadlığı, əmək və çalışma azadlıqları və millətlərin azadlığı kimi üç ana ünsürdən ibarət olan bu Qərbi Avropa azadlıq ideyasının Şərq dünyasına yayılmasına və yerləşməsinə qarşı çətin bir cəhalət səddi təşkil edən Rusiya imperatorluğunu, inqilabçı həmlələrlə yıxıb ortadan qaldırmağın mümkün olacağına inanan Rəsul- zadə "insanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal" şüarı ilə milli Azərbaycan məfkurəsinin insani, mədəni və aləmşümul mənasını da qısa bir şəkildə ifadə etmişdir" (49, 7). Bu baxımdan yaradıcılığının ilk dövründə yazdığı məqalələrin ana xəttində sosial-demokrat əqidəsi, inqilabi ideyalar dayanan M.Ə.Rəsulzadə sinfi azadlıq, sosial ədalət, ictimai bərabərlik və s. ideyaların daşıyıcısı kimi bir qism Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|