Мащмуд аллащманлы
Yüklə 41,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
119 idi. Getdim, görüşdük. İmam Mustafayev gülümsündü, məni aşığın şeirlərini toplamaqla məşğul olduğumu eşidənmiş, radio- dan müxbir də mənim ardımca onun xahişi ilə gələnmiş, gördüyüm işlərdən razı qaldı. Molla Cümənin bir neçə şeirini əzbərdən söylədi və mənim həmin nümunələri əldə edə bilib- bilmədiyimi xəbər aldı. O, əlavə etdi ki, bilirsənmi, Molla Cüməni daşnaklar öldürüblər, bu barədə maraqlanıbsanmı, mə- lumat əldə edibsənmi? Dedim ki, yalnız aşığın faciəvi ölümünü bilirəm. Ancaq bu haqda məlumatım hələlik çox azdır. Əlavə etdim ki, aşığın vətəninə ikinci ekspedisiyam da planlaşıb, bu dəfə həmin məsələ ilə xüsusilə məşğul olaram. Doğrudan da mən 1961-62-ci illərdə bu barədə çox eşitdim, çoxlu rəvayətlər yazdım, qruplaşdırdım, müəyyən nəticələrə gəldim. Əksər şəxslər aşığın doğrudan da ermənilər tərəfindən öldürüldüyünü təsdiq etdilər. Ancaq elə bir əlyazması, yəni yazılı mənbə tapa bilməmişdim. Bu yaxınlarda 33 il əlimin altında olan əlyaz- malarından birindən aşığın ölümü haqqında qeydləri görüb sevindim və məni heyrət bürüdü. Bir cəhət inkar olunmaz idi ki, Molla Cümə 1920-ci ildə XI Qızıl Ordunun Şəkiyə, Zaqa- talaya hücumu zamanı qətlə yetirilib, özü də çox faciəvi surət- də. Bu ölümü heç kəs görməyib, elə ona görə də müxtəlif rəvayətlər meydana gəlmişdir. İndi bütün apardığım işləri ümu- miləşdirib həmin məsələ barəsində oxuculara məlumat vermək istəyirəm. Molla Cümənin ölümü haqqında olan şifahi məlumat- ları üç qrupa ayırmaq olar. Birincisi odur ki, Molla Cüməni adı ilə öldürüblər. O zaman, yəni XI Qızıl Ordunun gəlişi zamanı mollaları yığıb harasa aparıblar və onlar bir daha geri qayıt- mayıblar, yəni gizlicə məhv eləmişlər. Molla Cümə də onların arasında olub. İkinci variant odur ki, Molla Cümə atışma zamanı kəndlilərin arasında olub, bir çoxları kimi, ona da güllə dəymişdir. Ən əsası və xüsusilə çoxlarının təsdiq etdiyi versiya odur ki, aşığı XI Qızıl Ordu gələrkən əsgər paltarına girmiş ermənilər-daşnaklar öldürmüşlər. 120 Mən ekspedisiya zamanı topladığım rəvayətlərdən bəzi- ləri ilə oxucuları tanış etmək istəyirəm. Hələ uşaq yaşlarında eşitmişdim ki, Molla Cüməni öz həyətlərində əsgərlər öldürüb; təxminən buna oxşar bir rəvayəti bizə Qax rayonunun Zərnə kəndində aşığın yaradıcılığının gözəl bilicisi olan Əbdülmənaf Əfəndiyev söylədi: “Arvadı çörək bişirirmiş, balaca qızı da yanında imiş, yad adamlar gəlib həyətə doluşmuş, qəsdən qarı- şıqlıq salmışlar. Bu zaman aşıq dözə bilməmiş, yaxınlaşıb işə qarışmış, o zaman azğınlaşmış düşmənlər onu doğramışlar”. Qaxın mərkəzində milliyətcə ləzgi olan, yaşı yüzü adda- mış Aşıq Məhəmmədin dediklərini dilindən çıxdığı şəkildə ve- ririk: “Molla Cümə üç nəfər yoldaşı ilə gedirmiş, aşığın çiynin- də sazı olub, tüfəng bilib vurub öldürüblər. Öldürənlər isə sal- dat paltarı geymiş ermənilər olub”. 1961-ci ildə Şəkidə ekspedisiyada olarkən internat mək- təbinin dil və ədəbiyyat müəllimi Cahangir Qazıyevlə tanış olduq. O, bir neçə il idi ki, aşığın şeirlərini toplamaqla, tərcümeyi-halını öyrənməklə məşğul idi. C.Qazıyev o zaman “Şəki fəhləsi” qəzetində Molla Cümə haqqında dərc etdirdiyi bir məqaləsini lütflə bizə təqdim etdi. Məqalədə Molla Cümə- nin ölümü haqqında aşağıdakı sözlər yazılmışdı: “1920-ci ilin may ayının əvvəlllərində XI Qızıl Ordunun hissələri Şəkidən Zaqatalaya doğru gedərkən bu yolun ətrafındakı kəndlərin var- lıları orduya müqavimət göstərmək fikrinə düşürlər. Burada atışma başlayır. Bir çox yoxsul kəndli ordu ilə orduya qarşı mübarizə aparanların arasında qalır. Molla Cümə də yoxsul- ların yanında idi. Bu vaxtı ona güllə dəyir”. Şəkinin Baş Göynük kəndindən olan, sənəti etibarı ilə feldşer Yaqub Əkbərov doğma dayısı Mahmud müəllimin he- kayətini olduğu kimi nəql elədi. Mahmud o zaman Aşağı Layisqidə müəllimlik edirmiş. Şəki, Zaqatala tərəfdə qarışıqlıq düşən vaxtı, yəni Sovet hakimiyyətinin qurulmasına qarşı Za- qataladan olan Hafiz Əfəndinin düzəltdiyi müqavimət və mü- barizə zamanı məhz burada, Aşağı Layisqidə qaçhaqaç düşür 121 (Aşağı Göynük, Aşağı Layisqi Şəki ilə Qaxın arasındakı yolun üstündəki kəndlərdir.). Çünki XI Qızıl Ordunun əsgərləri ilə Hafiz Əfəndinin adamaları arasında atışma olur. Camaat dağ- lara çəkilir. Bu zaman Mahmud müəllim də qaçırmış, özü də atnan qaçırmış. O danışır ki, atnan gedirdim. Bir də gördüm ki, Molla Cümə çiynində də saz yol ilə çox sakitcə yeriyir. Nə qədər təkid etdim, gəl min ata qaçaq, razı olmadı, cavab verdi ki, mən aşıq babayam, mənə heç kim heç nə eləməz, heç bir yerə qaçmıram, qonşu kəndə gedirəm. Mən atla uzaqlaşandan sonra güllə səsi eşitdim. Məncə bu güllə Molla Cüməyə dəydi. Hər halda bu rəvayətlərdə müəyyən həqiqət olsa da, xalq arasında tez-tez təkrar olunana danışıqlardır. Çoxlu rəvayətlər təxminən bu məzmuna gəlib çıxır. Molla Cümənin qızı Reyhan xanım atasının ölümü haqqında belə danışır: “Əvvələn atam nə özü kənddən çıxıb, nə də ailəsini heç yerə qaçmağa qoymamışdır. O zaman Aşağı Layisqi kəndinin əksər camaatı dağlara qaçmışdı. Ancaq Molla Cümə ailəsilə birlikdə kənddə qalıb. Onda elə bir qənaət olub ki, sənətkar adamdır ona heç kim heç nə eləməz”. Qızı Reyhanın yadında qaldığına görə, axşam çağı kəndin bir neçə hörmətli adamı ilə birlikdə Molla Cüməni də evindən aparıblar. Ondan sonra aşıqdan bir xəbər çıxmamışdır. Bir neçə gündən sonra meşədən meyidi tapılmışdır. Reyhan xanım dəqiq bilmir ki, atasını çağırıb aparan adamlar kim olub, onu qəsdənmi öldürüblər, yoxsa səhvən, birdən qarışıqlığamı düşüb, atışma zamanı ona güllə dəyib və s. Molla Cümənin uşaqlıq dostu Şəkinin Aşağı Layisqi kəndində yaşı yüzə çatmış İdris Mustafayev söyləyir ki, doru- dan da Ordunun hücumu kəndə, camaata çox zərər vurdu. Bu atışma zamanı səhvən çox adamlara güllə dəydi. Onlar ya yara- landı, yaxud da öldülər. Atışma gedən kəndlərdən sonra çoxlu ölü yığılıb basdırıldı. İ.Mustafayev davam edir: “Təxminən may ayının axırları idi, nisbətən ara sakitləşmişdi. Araba ilə oradan keçənlər yolun kənarında olan kolluqdan nəsə ağır bir Yüklə 41,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|