Мащмуд аллащманлы
Yüklə 41,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
164 Qırmızı Ordu arasındakı... ermənilər kənddə dayanmış Molla Cüməni və bir neçə qaçmamış olan qonşularını tutub kənddən üç verst uzağa bir quru yerə aparır, təxminən səkkizə qədər adam öldürürlər ki, Molla Cümə də gözlənilmədən ağır bir ölümə məhkum olmuşdu”. GƏRAYLILAR 1. Molla Cümə bir sıra şeirlərində ərəb əlifbasının hərflərindən istifadə edir. Bu hərfləri elə işlədir ki, şeirlərin qafiyə, rədiflərinə uyğun olsun, həm də hərtərəfli işlətməklə onlar vasitəsilə müəyyən müəmmalı sözlər də söyləyir. Həmin gəraylıların misralarında – rədiflərində aşağıdakı sözlər işlədil- mişdir: ata, sata, bata, yata; məsələn: “Əlif”, “əlifə”, “te”, “əlifə iki”, “əlif” və bir “tey” hərfi – ata oxunur, eləcə də başqa misralar. 2. Biz Molla Cümənin şeirlərini toplamaq üçün Şəkinin kəndlərini gəzərkən aşığın həyat və yaradıcılığına bələd olan qocalardan biri belə bayatı söylədi: Yazı yazan olumu, Yazıb – pozan olumu?! Aşiqlərdə Cümətək Qaynar qazan olumu? Axtarışlar nəticəsində bu mövzuda bir gəraylı əldə edildi. Deməli, Molla Cümənin həmin gəraylısı əsasında xalq arasında belə bir bayatı yaradılmışdır. QOŞMALAR 1. Bu qoşmanı ilk dəfə 1961-ci ildə Qax rayonunun mərkəzində aşıq Məhəmməddən yazıya almışıq. Aşıq Məhəm- 165 məd qoşmanı söyləməzdən əvvəl bir qeyd də verdi: “Molla Cümə yaxın tanışı, özünü dost kimi göstərən Məhəmməd ilə yol gedirmiş, birdən yolun kənarında bir uzunqulaq anqırır. Məhəmməd eyhamla deyir ki, bir aşıq oxumağa başladı. Bu söz Molla Cüməyə bərk toxunur, onu hirsləndirir, çünki elin sənətkarı olan aşıq haqqında belə söz deyən, onu təhqir edən adam heç vaxt Molla Cümənin dostu ola bilməzdi. 2. Bizcə, bu şeir aşığın tərcümeyi-halı ilə əlaqədardır. Sevgilisi İsmi Pünhanın nakam dünyadan köçməsi rəvayət- lərinə işıq salır. 3. Molla Surxay Qax rayonunun İlisu kəndində olub, Molla Cümənin ən əziz dostlarından biridir. Həmin şeiri ilk dəfə H.Əlizadə çap eləmişdir (“Aşıqlar”, 1935, səh.165-166). Ancaq dörd bənddən ibarətdir. Sonra Dilruba Qiyasbəyli şeiri şəxsən yazıya alıb tam şəkildə çap etdirmişdir (“Elm və həyat”, 1971, №6). Şeirlə əlaqədar onun belə bir qeydi də vardır: “Bu şeirin qəribə bir tarixçəsi vardır. Qoşma Qax rayonunun İlisu kənd sakini Vəli Balay oğlu Qocayevdən yazılmışdır (Vəli dayı bir neçə il İlisu kəndində kənd soveti sədri işləmişdir. Mən şəxsən onu çox yaxşı tanıyıram – P.Ə.). O, bu şeirin tarixçəsini belə nağıl edir: “1917- 1918-ci illər olardı. O vaxt mən 22-23 yaşında idim. Mən Şəkidən gəlirdim. Yolda, Ənbərçay kəndinə gedən yolun ağzında Aşıq Molla Cüməyə rast gəldim. O, çox kefsiz idi. Çox qocalmışdı. Mənim kim olduğumu soruşdu. Atamı tanıdı. O, dostu Molla Surxaydan çox giley elədi. Dedi ki, çox xəstə oldum, yanıma gəlmədi. Xəbər də göndərdim. Qoca könlü kövrək olar. O, köksünü ötürüb dedi: “Yazı-pozu bilirsənmi?” Dedim: “Bəli!” O, Molla Surxaya dediyi üç qoşmasını mənə yazdırdı... Aşıq dedi ki, şeir tapşırması ilə birlikdə üç olar”. D.Qiyasbəyliyə görə, Molla Cümənin Molla Surxaya həsr etdiyi şeirlər: “Dünyadı”, “Bala mən” və bir də “Sona” rədifləri ilədir. Əlavə edək ki, Molla cümənin indi bəhs etdiyimiz şeirindən başqa, burada adı çəkilənlərin Molla Surxa- ya həsr olunmasını təsdiq edən elə bir əlamət, fakt yoxdur. 166 Ancaq bizim kitablarımızda aşığın Molla Surxaya həsr elədiyi “Molla Surxaydır” və “İnsandır” rədifli müxəmməsləri ilk dəfə çap olunur. Bundan başqa, Molla Cümə “Meylim qonub üç insana” kəlamını işlətdiyi digər bir müxəmməsində də əziz dostu Molla Surxaydan böyük hörmət və izzətlə söhbət açır. Üç insan isə Məhəmməd, Molla Surxay və bir də İsmi Pünhandır. 4. Molla Abdulla Cümənin dostlarından biridir. Bir gün o, oğluna sünnət toyu eyləyir, dostu Molla Cüməni də dəvət edir. Ancaq o vaxt Molla Cümənin əlində heç nə olmur ki, dostunun toyuna pay aparsın, ona görə gedə bilmir. Sonra eşidir ki, Molla Abdulla giley-güzar eləmişdir, onda həmin qoşmanı deyib ona göndərir. Şeir 1961-ci ildə Balakən rayonu- nun İtitala kəndində Aşıq Məhəmmədin dilindən yazıya alın- mışdır. Bu əhvalatı da bizə o nəql eləmişdir. 5. Bu mövzuda bir çox Azərbaycan aşıqları şeirlər yazmışlar. İnsanların xasiyyətinə görə fərqləri haqqında xalq arasında qədimdən bəri məşhur məsəllər dolaşmaqdadır. Məsələn: Adam var ki, adamların naxşıdır, Adam var ki, heyvan ondan yaxşıdır, Adam var ki, dindirərsən, can deyər, Adam var ki, dindirməsən yaxşıdır. XVII əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış məşhur Azər- baycan aşığı Abbas Tufarqanlı özünün “Bəyənməz” rədifli qoş- masının bir bəndində deyirdi: Adam var ki, gəzir səhranı, düzü, Adam var döşürər gülü, nərgizi, Adam var geyməyə tapammaz bezi, Adam var al geyər, şalı bəyənməz. Molla Cümə də həmin şeirini xalqdan götürdüyü bu möv- zu əsasında yazmışdır. 167 Şeirin xalq arasında dolaşan bir neçə variantını toplayıb əlyazması əsasında çapa hazırlamışıq. Üçüncü bəndin xalq ara- sında belə bir variantı da vardır. Adam var, danışar eldən ötəri, Adam var, danışar dildən ötəri, Adam var, fitnəylə feldən ötəri, Dostu oda salar, dəryaya atar. 6. Molla Cümənin tərcümeyi-halı ilə bağlı vücudnamədir. Ondan sonra həmin şeir uzun illər ixtisarla çap edilmişdir. Nəhayət, bu səhv Molla Cümə əsərlərinin 1983-cü il nəşrində düzəldilmişdir. H.Əlizadə əlyazmasında şeirin üçüncü bəndin- də olan “əxim” sözünü “adım” kimi oxumuş, sonrakı nəşrlərdə də belə getmişdir. Bu səhv də 1983-cü il nəşrində düzəldil- mişdir. “Əxim” – qardaşım sözünü Molla Cümə bizcə şeirdə vəzn xatirinə işlətmişdir. Əlyazmalarının birində “əxim” sözü- nün qənşərində izahat məqsədilə “qardaşı” sözü yazılmışdır. Həm də bənddə “pədər”, “madər”, “vələd” sözlərindən sonra “əxim” deyilməsi təəccüb doğurmur. Molla Cümənin adı Süleyman deyil, Süleyman aşığın qardaşının adıdır. 7. Bu şeirə, el arasında “təknə-tabaq” deyirlər. Özü də şeirin adı gələndə gülüşürlər. Çünki bu şeirin maraqlı bir yazılma tarixi vardır. Bu əhvalatı bizə Balakən rayonunda Aşıq Məhəmməd nağıl elədi. Molla Cümənin Həsən adlı bir oğlu olmuşdur. Həsən şən, məzəli, nikbin bir oğlan idi. Bir gün dostları ilə evə gəlir, evdə isə təmir getdiyinə görə yoldaşlarını qonaq edə bilmir. Həyətdə olan ata minib kənddən çıxır. Nə qədər axtarırlar, onu tapa bilmirlər. Evdə hamı narahat olur, hər yerə soraq salırlar, ancaq gördüm deyən olmur. Bir neçə gündən sonra xəbər gəlir ki, Həsəni Balakəndə çayxanada çay içən vaxtı görüblər. Deməz- sən, o, atı minib Şəki, Qax, Zaqatala, Balakən rayonlarını, kəndlərini gəzir. Bir gün pulu qurtarır. Atı satıb özünə arxalıq, ayaqqabı alır və s. Oğlunun bu sərgüzəştini Molla Cümə həmin şeirində təsvir edir. Şeirin birinci variantını biz 1961-ci ildə Yüklə 41,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|