Мавзу 1: пeдaгoгикaнинг умумий асослари

5.2. Ta’lim metodlarini tanlash.
Ta’lim mazmunini o‘zlashtirishda, o‘quvchi-talabalarning bilim saviyasi, o‘zlashtirish qobiliyati, ta’lim manbai, didaktik vazifalarga qarab, munosib ravishda har xil metodlar qo‘llaniladi. Didaktik metodlaridan unumli foydalanishimiz uchun ularni bir tizimga keltirib olishimiz zarur. Metodlarni har qanday muammoni echish, maqsadni bajarish, axborotni uzatish va qabul qilish, bilim-malaka berish va ularni o‘zlashtirish tasnifiga qarab quyidagi to‘rtta guruhlarga ajratish mumkin:

Metodlar guruhlari.



“O‘qituvchining tushuntirish yo‘nalishi
bo‘yicha”
Induktiv
Deduktiv



O‘quvchi-talaba o‘zlashtirish bo‘yicha”

Reproduktiv

Produktiv
Ijodiy



“O‘quvchi-talaba
faolligi, harakatlari bo‘yicha”
Passiv
Faol
Interfaol

“O‘qituvchi faoliyati bo‘yicha”:
So‘z
Ko‘rgazmali
Amaliy

Metodlar usullarga bo‘linadi va ta’lim jarayonining boshqarish mexanizmi hisoblanadi. Birinchi guruh metodlari - “O‘qituvchi faoliyati bo‘yicha” degan metodlar ta’lim jarayonida o‘qituvchining o‘quvchi-talabalarni o‘qitish maqsadida hatti-harakatlarni bildiradi. Bu guruh ichida:

• 
  So‘z orqali ifodalanadigan metod
  
• 
  Ko‘rgazmali metod;
  
• 
  Amaliy metod kiradi.
  

So‘z orqali ifodalanadigan metod - so‘z orqali uzatish va axborotlarni eshitish orqali qabul qilish og‘zaki metodik turlarini, usullarni, ya’ni hikoya, ma’ruza, suhbat, kitob o‘qish va boshqalarni o‘ziga qamrab oladi.
Fanlarni o‘rganish jarayonida o‘quv materialini hikoya, ma’ruza, suhbat, og‘zaki bayon, kitob o‘qish, gapirib berish va tushuntirish orqali amalga oshiriladi, bunda mavzu to‘liq taqqoslaniladi, isbotlanib, misollar bilan tushuntiriladi. Ma’ruza qilinayotgan material o‘quvchi-talabalarning tushunishi uchun qiyin bo‘lgan yangi ma’lumotlarni xabar qiladi. O‘quv ishlarni bajarish yo‘llarini talab qilingan hollarda tushuntirib berish maqsadida ma’ruzachi shu ishlarning aniq mazmuni, mantiqiy tuzilishi va ketma-ketligini ifodalab berishga yoshlarga tushunarli va oson yetib boradigan, har bir bosqichda fikrni aniq va ravshanligi, yoshlarning e’tiborligini, faolligini oshirishga so‘z orqali harakat qiladi. Ma’ruza va hikoyada o‘quv materialini aytib berish, tasvirlash, mulohaza qilish usullardan foydalaniladi. Ushbu tarzdagi metodni qo‘llashda o‘qituvchi so‘z vositasida mavzuni bayon qiladi va tushuntiradi. O‘quvchilar esa tinglashadi, eslab qolish, anglab yetish orqali uni faol qabul qiladi va o‘zlashtiradi. Ma’ruza matnini tushuntirish uzoq vaqt davomida diqqatni ushlab turish, yoshlarning fikrlashini faollashtirish usullari, ya’ni isbotlash, tasniflash, mustahkamlash, tizimlashtirish, umumlashtirish kabi usullaridan foydalaniladi. Tushuntirish metodi atroflicha o‘ylangan fikrlar, savollar yordamida bilim berilib, u o‘quvchini isbotlar tizimini, yangi tushunchalar va qonuniyatlarni o‘zlashtirishga olib keladi.
Mavzuning asosini tushuntirish va uqtirishda hikoya metodidan foydalaniladi. O‘quv materiallari mazmunini og‘zaki bayon qilish, uning asosiy joylarini tushuntirish ko‘zda tutiladi. Bu maqsadga erishish uchun, hikoya metodini qo‘llash samarali natija beradi. Bu metod orqali mavzuga xizmat qiladigan ma’lumot va voqealarni bayon qilish diqqatni faollashtiradi, xotirada saqlashni jadallashtiradi. Hikoyani bayon qilish metodini samarali qo‘llash shartlari: rejani qunt bilan o‘ylash, mavzuni yoritishning oqilona izchilligini ta’minlash, misollar va hikoyalarni to‘g‘ri tanlash darkor. Hikoya bir necha turga bo‘linib, hikoya-muqaddima, hikoya-bayon, hikoya-xulosalarga bo‘linib, ular mavzuni yoritishga xizmat qiladi. Mavzuni tushuntirishda og‘zaki bayon qilish, tushuntirish yoki biror bir lavhani ko‘rsatishni ko‘zda tutib, hikoyadan o‘zining hajmi kattaligi, mantiqiy qo‘yilishi, isbotlash va umumlashtirish orqali mavzu maqsadiga erishiladi, hikoya qilish mavzuning maqsadini bir qismiga xizmat qiladi.
Suhbat ta’limning shunday metodidirki, unda o‘qituvchi to‘g‘ri qo‘yilgan savollar yordamida yoshlarda ilgari o‘zlashtirilgan bilimlar hosil qilib esga tushiradi va shu asosda mustaqil ravishda yangi bilimlar hosil qilishga undaydi. Yoshlarni o‘quv-bilish faoliyatini tashkil qilishi va boshqarish savol-javob suhbati orqali amalga oshiriladi. Bunday suhbatni evristik suhbat deyiladi. Bu suhbatning didaktik ma’nosi, o‘qituvchi yoshlar oldiga yangi savol-javoblar qo‘yib, ularning mantiqiy ma’nolari yechiladi va ularda o‘quv materiali bo‘yicha aniq fikrlar hosil qilinadi. Bu orqali o‘qituvchi yoshlarga oldin egallagan bilimlaridan va kuzatuvlaridan, hayotiy va o‘qish tajribalaridan foydalanishga, ularni taqqoslashga, aqliy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Suhbatlar ta’lim oluvchilarni qiziqishini, diqqatini oshirishga, bilimlarni yaxshi egallashga olib keladi. Lekin suhbat boshqa og‘zaki usullardan ko‘ra murakkabroqdir va o‘qituvchidan darsga puxta tayyorlanishni talab qiladi.
Fanlarni o‘rganishda evristik suhbatning quyidagi shartlarini ko‘rsatish mumkin:

1. 
   o‘quv material mazmuni mantiqiy to‘g‘ri tuzilgan;
   
2. 
   yangi o‘quv materialini o‘rganishda mavzuni ko‘proq mulohaza va muhokama qilishga qaratish kerak;
   
3. 
   suhbatni boshqa metodlar va o‘quv ishlar turlari, masalan, tushuntirish, kitob bilan ishlash, kuzatuvlar bilan birga o‘tkazish kerak.
   

Evristik suhbatda savollar keng qamrovli tuzilgan bo‘lishi lozim. Savollar muammoning ko‘rinishini, jarayonini, dalillarini va boshqalarni ko‘rsatishi, muammo yechishda eski va yangi bilimlaridan foydalana olishi, bahs-munozara payti fikrni isbotlashga imkon yaratishga qaratilgani lozim. Suhbat o‘tkazishda uning mantiqiy rejasiga qat’iy rioya qilish kerak, savol-javoblarning ketma-ketligi shunday tuzilgan bo‘lishi kerakki, unda mavzu murakkablashib, rivojlanib borishini barchalar sezib anlay olishi kerak. Suhbat xulosa bilan tugalanadi.
Kitob bilan ishlashini ko‘pgina metodik turlari didaktikada aniq ko‘rsatilgan. Bular tez o‘qitish, konspekt olish, tayanchini, asosiysini aniqlash va reja tuzish; misollar muhokamasi, mustahkamlash, umumlashtirish va nazorat savollarni qo‘yishdir. Kitob bilan ishlashlarida o‘quv materialni, vazifalarni yaxshilab o‘rganish kerak. Bu vazifalarni rasm chizish tuzilmani yig‘ish, jadval to‘ldirish orqali kabi ham o‘rganiladi.