317
pastaj emri i tyre dhe
në fund atomi qendrorë (përkatësisht joni).
I tërë emri i kompleksit shënohet i ngjitur.
Nëse komponimi përmban anion kompleks, emri i anionit formohet në mënyrën vijuese:
përsëri, së pari jepet numri i ligandeve dhe emri i tyre;
vazhdohet (ngjitur!) me rrënjën e elementit në gjuhën latine
*
të cilit i takon atomi qendrorë të cilit i shtohet
prapashtesa -at (kështu, fitohen të themi emrat, ferat, kobaltat, nikolat, kuprat, argentat etj.); nëse është e nevojshme,
vlera e numrit oksidues ose ngarkesës relative shkruhet në mënyrë të rëndomtë, në fund.
Nëse ka më shumë ligande të ndryshme, emrat e tyre jepen sipas radhës së alfabetit pavarësisht nga ajo se a janë ligandet e
elektrizuara ose neutrale.
Mbaj në mend:
për anione komplekse së pari jepet numri i ligandeve dhe emri i tyre, pastaj, ngjitur, shtohet rrënja e emrit latin të
elementit të cilit i takon atomi qendrorë, duke shtuar në fund -at.
I tërë emri përsëri shkruhet i ngjitur.
Nëse janë komplekse edhe anioni edhe kationi, në pajtim me rregullat e përgjithshme, së pari jepet emri i kationit kompleks,
pastaj emri i anionit kompleks i formuar sipas rregullave.
Nëse kompleksi është neutral, veprohet ngjashëm si edhe më lartë, me atë që emri mbaron me emrin e elementit të cilit i
takon atomi qendrorë (eventualisht me shtimin e vlerës së numrit oksidues të dhënë me numra romak të shkruar në kllapa).
Emrat e ligandeve formohen në mënyrën vijuese:
nëse ligandi është grimcë neutrale (molekulë), përdoren emrat akua për H
2
O, amminë për NH
3
, karbonil për CO,
nitrozil për NO etj. (molekula tjera rrallë janë ligande!);
nëse ligandi është grimcë e elektrizuar negative, emrit të ligandit i shtohet prapashtesa -o (për shembull, sulfito, tio-
sulfato, karbonato, hidrido, acetato dhe tjera); mund të përdoren edhe emra pak të ndryshuar, por të tillë që përsëri
mbarojnë me -o (kloro, bromo, jodo, cijano, okso, hidrokso, në vend të kloruro, bromuro, joduro, cijanuro, oksido,
hidroksido), por edhe emra special siç janë nitrozo për NO
-
, nitro për NO
2
-
dhe tjera).
Për grimcat e ujit si ligand, nuk duhet të përdoret emri akuo (akuo nuk shtë grimcë e elektrizuar), ndërsa në emrin e NH
3
si
ligand, patjetër përdoret m e dyfishtë (a mminë, e jo amin).
Që ti sqarojmë rregullat për emërtimin e komponimeve komplekse, më poshtë është dhënë një shembull.
Nevojitet të themi, të përcaktohet emri i komponimit formula e të cilit është K[Au(CN)
4
].
Vërehet se komponimi përbëhet prej kationeve të kaliumit dhe anioneve komplekse. Për këtë qarsye, emri fillon me
kompleksin anionik, mbaron me emrin e kationit d.m.th. kaliumit.
Emri i anionit do të formohet kështu:
me që numri i ligandeve është 4, emri fillon me tetra-;
me që ligande janë jonet cianure, emri do të vazhdojë me cijano-;
me që është fjala për anion kompleks të arit (ose, latinisht - aurum), emri do të mbarojë me -aurat.
Nëse dëshirojmë ta shtojmë edhe vlerën e numrit oksidues të arit, këtë së pari duhet ta njehsojmë. Pasi që ligandet cianure
janë anione të acidit HCN, ngarkesa relative është -1, prandaj numri okidues është -1. Është lehtë, të shihet se ari ka numrin
oksidues 3. Pikërisht, shuma e numrave oksidues të të gjitha njësive ndërtuese të komponimit duhet patjetër të jenë e
* Në emrat e anioneve komplekse të zhivës nuk përdoret rrënja e emrit latin (hidrargirum) prej të cilit është nxjerrë simboli kimik i këtij
elementi. Në vend të kësaj, komponimet e këtilla quhen merkurate (e jo hidrargirate).
318
barabartë me zero. Numri oksidues i kaliumit është 1, nëse vlerën e numrit oksidues të arit e shënojmë me x, atëherë duhet të
jenë
1 x 4 (-1) = 0, rrjedhë se x = 3.
Emri i plotë i komponimit kompleks, sipas asaj, duhet të jenë tetracijanoaurat(III) i kaliumit.
Për formimin e emrave tjerë të komponimeve inorganike nuk do të diskutojmë.
319
PËRMBAJTJA
Parathënie
3
1. HYRJE NË KIMI
5
1.1 LËNDA DHE RËNDËSIA E KIMISË
7
LËNDA DHE NDARJA E KIMISË
7
Kimia është shkencë natyrore
9
SUBSTANCAT
9
Substancat e pastra dhe përzierjet
9
Vetitë e substancave
10
Përzierjet
12
Ndërtimi i substancave
13
1.2 GJUHA E KIMISË
15
SIMBOLET DHE FORMULAT KIMIKE
15
Alfabeti i kimisë
15
Edhe fomulat janë ndërkombëtare
17
VALENCA
20
Emri i njëjtë – kuptimi i ndryshëm
20
Valencat e elementit të njëjtë mund të jenë e ndryshme
22
Valentiteti dhe ndërtimi i formulave kimike
23
Formulat strukturore
23
BARAZIMET KIMIKE
27
Reaksionet kimike; reaktantët dhe produktet
27
Paraqitja simbolike e reaksioneve kimike
27
Barazimet kimike
28
Kuptimi i koeficientëve stekiometrik
30
V
320
1.3. LIGJET KIMIKE THEMELORE
34
LIGJI PËR RUAJTJEN E MASËS
34
Ligjet kimike
34
Ligji për ruajtjen e masës
34
Ligji i marrëdhënieve (raporteve) të masave
36
Prust përkundër Bertole
36
Ligji për marrëdhëniet e shumëfishta të masave
38
LIGJI I AVOGADROS
38
A KUPTOVE? A MËSOVE?
39
2. METODA SHKENCORE NË KIMI
43
2.1. INFORMATA KIMIKE
45
INFORMAT DHE BURIMET E INFORMATAVE
45
E dhëna dhe informata
45
Burimet e informatave dhe kanalet për bartjen e tyre
46
INFORMATAT KIMIKE DHE BURIMET E TYRE
46
Tekstet si burim të informatave kimike
46
Burimet tjera të informatave kimike
47
2.2. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT
48
FAZAT E PROCESIT SHKENCOR HULUMTUES
48
Prej ku të fillohet?
48
Hipoteza dhe përpunimi i saj
49
PREZENTIMI I REZULTATEVE
49
SHËNIMET E MËPARSHME
49
Përpunimi dhe kumtimi i rezultateve
50
2.3. HULUMTIMI NË MËSIMIN E KIMISË
52
HULUMTIMET PËR MËSIMIN E KIMISË
52
Hulumtimi në shkollë
52
Hulumtimet nga jashtë
53
321
HULUMTIMET E NXËNËSVE
53
Kontrollet dhe garat
53
A KUPTOVE? A MËSOVE?
55
3. LLOJET THEMELORE TË KOMPONIMEVE KIMIKE
57
3.1. OKSIDET
59
KLASIFIKIMI I KOMPONIMEVE
59
Ekzistojnë mundësi të ndryshme
59
Komponimet inorganike dhe organike
59
OKSIDET
61
Definicioni dhe shembuj
61
Nomenklatura
61
Përfitimi dhe vetitë
63
3.2. HIDROKSIDET
66
HIDROKSIDET
66
Definicioni dhe nomenklatura
66
Përfitimi i hidroksideve dhe ndërtimi i hidroksideve të ngurta
67
3.3. ACIDET
68
KLASIFIKIMI, PËRFITIMI DHE NOMENKLATURA
68
Acidet oksigjenike dhe jooksigjenike
68
Përfitimi dhe shembuj
68
Emërtimi i acideve
69
REAKSIONET E ACIDEVE
71
TRETJA NË UJË DHE REAKSIONET
71
3.4. KRIPËRAT DHE KOMPONIMET KOMPLEKSE
73
KRIPËRAT
73
Përfitimi i kripërave
73
Klasifikimi
74
Nomenklatura
74
Tretësirat e kripërave
76
KOMPONIMET KOMPLEKSE
77
322
Komplekset
77
Nomenklatura
78
A KUPTOVE? A MËSOVE?
79
4. REAKSIONET KIMIKE
81
4.1. KUPTIMET THEMELORE DHE KLASIFIKIMI
83
PROCESET KIMIKE– BAZA E KIMISË
83
Proceset kimike quhen reaksione kimike
83
Reaktantët dhe produktet
85
Kahja e rrjedhjes së reaksioneve kimike
85
KLASIFIKIMI I REAKSIONEVE KIMIKE
86
Klasifikimi është gjithnjë i dobishëm
86
Mundësitë tjera për klasifikimin e reaksioneve
87
Reaksionet e bashkimit
88
Reaksionet e shpërbashkimit
89
Reaksionet e zëvendësimit
90
Reaksionet e kondensimit
91
Reaksionet e polimerizimit dhe polikondensimit
91
4.2. EFEKTET E NXEHTËSISË GJATË REAKSIONEVE KIMIKE
93
ENERGJETIKA E REAKSIONEVE KIMIKE
93
Energjia, energjia e brendshme, entalpia
93
Energjia mund të pranohet dhe të jepet
94
Efektet e nxehtësisë
95
Barazimet termokimike
96
4.3. KINETIKA KIMIKE
99
KUPTIMET THEMELORE
99
Shpejtësia e reaksioneve kimike
99
PROCESET KATALITIKE
102
Kataliza dhe katalizatorët
102
Kataliza me enzime; reaksionet fotokimike
103
4.4. PROCESET REDOKS
105
PROCESET E OKSIDIMIT DHE REDUKTIMIT
105
DHËNIA DHE PRANIMI I ELEKTRONEVE; NUMRAT OKSIDUES
105
323
Oksidimi dhe reduktimi
107
Proceset redokse
108
Në proceset redoks disa numra oksidues ndryshojnë
111
Numrat oksidues dhe emërtimi i oksideve, hidroksideve dhe kripërave
111
Reaksionet e metaleve me acide; vargu elektrokimik i metaleve
113
Edhe reaksionet redoks paraqiten me barazime
115
Barazimi i barazimeve të reaksioneve redoks
117
4.5. PROCESET KIMIKE NË INDUSTRI
119
Nocionet themelore
119
Reaksionet kimike – bazë e industrisë
119
HIDROKSIDI I AMONT DHE I HIDROKSIDI I NATRIUMIT
120
Amoniaku dhe hidroksidi i amonit – ndërtimi dhe vetitë
120
Amoniaku – përfitimi
122
Amoniaku dhe hidroksidi i amonit– përdorimi
123
Hidroksidi i natriumit– ndërtimi, vetitë dhe përdorimi
124
Hidroksidi i natriumit– përfitimi
124
ACIDI SULFURIK DHE ACIDI NITRIK
126
Oksidet dhe acidet e sulfurit
126
Acidi sulfurik – vetitë
126
Acidi sulfurik – përfitimi dhe vetitë
127
Acidi nitrik – përfitimi
128
Acidi nitrik – vetitë dhe përdorimi
129
Karbonati i natriumit dhe hidrogjenkarbonati i natriumit
130
PLEHRAT ARTIFICIALE
131
Qarkullimi i azotit dhe fosforit në natyrë
131
Toka duhet të plehërohet
133
Plehrat nuk janë vetëm të dobishme
134
A KUPTOVE? A MËSOVE?
134
5. BAZAT E LLOGARITJEVE KIMIKE
137
5.1. MADHËSITË DHE NJËSITË; SI
139
MADHËSITË FIZIKE DHE NJËSITË E TYRE
139
Madhësitë fizike dhe njësitë e tyre
139
324
Madhësia më e rëndësishme në kimi
141
Moli
142
Barazimet e madhësive
143
5.2. BAZAT E LLOGARITJEVE KIMIKE
145
PËR REZULTATE KUANTITATIVE, LLOGARITJET JANË TË DOMOSDOSHME
145
Kimia është shkencë kuantitative
145
Mënyrat e të shprehurit të përbërjes
145
Raportet
146
Përpjesët
148
Përpjesët mund të shprehen edhe në përqindje
149
LLOGARITJET NË BAZË TË FORMULAVE DHE BARAZIMEVE KIMIKE
150
Përcaktimi i përbërjes së komponimit formula e të cilit është e njohur
150
Barazimet kimike si bazë për llogaritje
153
Është e rëndësishme a janë reaktantët në raporte stekiometrike
154
A KUPTOVE? A MËSOVE?
156
6. SISTEMET DISPERSE
157
6.1. LLOJET E SISTEMEVE DISPERSE
159
SISTEMET DISPERSE
159
Sistemet homogjene dhe heterogjene
159
Sistemet disperse
159
6.2. SISTEMI DISPERSE HETEROGJENE; KOLOIDET
161
SISTEMI DISPERSE KOLOIDALE DHE SISTEMET DISPERSE HETEROGJENE
161
Përmasat e grimcave kanë rëndësi përcaktuese
161
Sistemet disperse koloidale
161
Vetitë e sistemeve disperse koloidale
162
Sistemet disperse heterogjene
164
Gelet
167
6.3. TRETËSIRAT
168
325
TRETËSI DHE SUBSTANCA E TRETUR
168
Mënyrat e paraqitjes së përbërjes së tretësirave
170
Raportet
170
Përpjesët
172
Përqendrimet
173
Tretësirat e pangopura, të ngopura dhe të tejngopura; tretshmëria
176
Tretshmëria varet nga temperatura
176
DISA VETI TË TRETËSIRAVE
178
Vetitë koligative të tretësirave të holluara
178
Kristalizimi nga tretësira
179
TRETËSIRAT E ELEKTROLITËVE
179
Disa tretësira (dhe shkrirje) e përçojnë elektricitetin
179
Në cilën mënyrë elektrolitët e përçojnë elektricitetin
180
Shpërbashkimi elektrolitik
181
REAKSIONET JONIKE
183
Reaksionet midis elektrolitëve janë reaksione midis joneve
183
Barazimet jonike
185
Proceset redokse elektrokimike
187
Elementet galvanike me rëndësi praktike
189
Akumulatorët
189
Proceset e elektrolizës
190
TEORIA PROTOLITIKE
192
Protolitët
192
Protolitët e fortë dhe të dobët
194
AUTOPROTOLIZA dhe pH
195
Reaksionet autoprotolitike
195
Treguesi i hidrogjenit (pH)
197
HIDROLIZA; PUFERËT
198
326
Edhe hidroliza është proces protolitik
198
Puferët
199
A KUPTOVE? A MËSOVE?
201
7. STRUKTURA E MATERIES DHE SISTEMI PERIODIK I
ELEMENTEVE
203
7.1. MODELET PËR NDËRTIMIN E ATOMIT
203
NDËRTIMI I ATOMIT
203
Atomi ka përbërje të ndërlikuar
203
Numri atomik dhe numri i masës
204
Masat atomike relative dhe molekulare
207
Grimcat fundamentale
207
Në botën e grimcave të vogla vlejnë ligje të posaçme
208
Numrat kuantik
209
Orbitalet atomike
210
Paraqitja grafike e orbitaleve
210
Ndërtimi i mbështjellësit elektronik
211
KONFIGURACIONI ELEKTRONIK
213
Konfiguracioni elektronik
213
Shënimi i konfiguracionit elektronik
214
Elektronet valente
216
7.2. LIDHJET KIMIKE
218
ATOMET MË SHPESH JANË TË LIDHURA
218
Atomet e lira dhe molekulat e lira janë rrallësi
218
Jonet dhe substancat e ndërtuar jonike
219
Jonet njëatomike dhe konfiguracioni elektronik
220
Formimi i substancave të ndërtuara jonike
221
Lidhja jonike nuk mund të jenë e vetmja
221
LIDHJET KOVALENTE
222
327
Lidhja kovalente
222
Mbimbulimi i orbitaleve atomike
223
Lidhjet sigma dhe pi
223
Vërtetimi i modelit
225
Orbitalet e hibridizuara
226
Lidhja kovalente polare
226
LIDHJA HIDROGJENORE DHE METALIKE
228
Si janë të lidhura molekulat?
228
Lidhja metalike
229
NDËRTIMI I GAZRAVE, LËMGJEVE DHE TRUPAVE TË NGURTË
230
Gazrat dhe lëngjet janë të ndërtuara prej molekulave
230
Trupat e ngurtë kanë ndërtim të rregullt
231
7.3. SISTEMI PERIODIK DHE NDRYSHIMI I VETIVE TË ELEMENTEVE NË GRUPE
DHE PERIODA
234
SISTEMI PERIODIK I ELEMENTEVE
234
Sistemi periodik dhe ndërtimi i atomit
234
Konfiguracioni elektronik dhe ndërtimi i sistemit periodik
235
Periodiciteti i disa vetive fizike të elementeve
235
Elektronegativiteti dhe karakteri i komponimeve të formuara
241
7.4. VETITË THEMELORE TË ELEMENTEVE s, p, d dhe f
242
NË PËRGJITHSI PËR ELEMENTET s
242
Vendi i elementeve s në sistemin periodik
242
Vetitë fizike
243
Lirimi dhe pranimi i elektroneve – ngjashmëritë dhe dallimet
245
NË PËRGJITHËSI PËR ELEMENTET p
248
Vendi i elementeve p në sistemin periodik
248
Metalet më lehtë japin elektrone
250
Elektronegativiteti më i madh – pranimi më i lehtë
250
I mundshëm është edhe kompromisi – lidhja kovalente
251
328
ELEMENTET d
252
Vendi i elementeve d në sistemin periodik
252
Vetitë fizike
253
Përhapja dhe vetitë fizike
255
VËSHTRIM I PËRGJITHSJËM I ELEMENTEVE f
256
Vendi i elementeve f në sistemin periodik
256
Përhapja në natyrë dhe vetitë fizike
257
Vetitë kimike, komponimet dhe përdorimi
259
A KUPTOVE? A MËSOVE?
260
USHTRIME LABORATORIKE
263
L1. LABORATORI KIMIK
265
L1.1. ME NJOHURI DHE DITURI DERI TE PUNA E SIGURTË NË LABORATOR
267
NJOHTIMI ME RENDIN NË LABORATOR
267
Llojet e laboratoreve
27
Laboratoret shkollore dhe rendi në to
267
MASAT E KUJDESIT NË LABORATOR
269
Masat e përgjithshme të kujdesit
269
Masat gjatë lëndimeve ose dëmtimeve të rrobave
271
ZGJEDHJA DHE PUNA ME MJETE LABORATORIKE
272
Pajimet prej qelqit
272
Pajisjet metalike
274
Pajisjet e drurit dhe porcelanit
275
Aparatet dhe pajimet
275
L1.2. VEPRIMET PËR PËRFITIMIN E SUBSTANCAVE TË PASTRA
277
NDARJA E PËRBËRËSVE PREJ PËRZIERJEVE
278
Dekantimi
278
Filtrimi
279
Ekstraktimi
280
Kristalizimi
280
Sublimimi
281
329
Distilimi
282
L2. LLOJET THEMELORE TË KOMPONIMEVE KIMIKE DHE
REAKSIONET
283
L2.1. OKSIDET, HIDROKSIDET, ACIDET
285
Djegia e magneziumit
285
Djegia e sulfurit
286
L2.2. REAKSIONET
287
Përfitimi i oksigjenit
287
Dehidratimi i pentahidratit të sulfatit të bakrit(II)
288
Reaksionet e neutralizimit
289
1. Reaksioni midis HCl dhe NaOH
289
2. Reaksioni midis Ca(OH)
2
dhe CO
2
290
Reaksionet redoks
291
1. Këmbimi i elektroneve midis tretësirës dhe metalit
291
2. Këmbimi i elektroneve midis natriumit dhe ujit
291
3. Këmbimi i elektroneve midis metalit dhe jometalit
292
Ndikimi i temperaturës dhe përqendrimit në shpejtësinë e reaksionit
292
1. Ndikimi i temperaturës
292
2. Ndikimi i përqendrimit
293
L3. TRETËSIRAT
295
L3.1. MATJA E MASËS DHE VËLLIMIT
297
Matja e masës
297
Matja e vëllimit
298
L3.2. PËRGATITJA E TRETËSIRAVE ME PËRBËRJE TË CAKTUAR
299
Përgatitja e tretësirave
299
1. Tretësirat ujore me përqendrim sasiorë të caktuar
299
2. Tretësirat ujore me përqendrim përqindor të caktuar
300
L3.3. TRETSHMËRIA E SUBSTANCAVE
301
Tretshmëria e substancave
301
1. Tretësirat ujore të pangopura dhe të ngopura
301
2. Tretësirat e ngopura
302
3. Kopshti i slikateve
303
4. Sistemi koloidal
303
330
5. Tretshmëria e substancave në tretës të ndryshëm
303
SHTESA
305
SHTESA
A
305
TABELA
305
1. NJËSITË THEMELORE SI
305
2. DISA NJËSI SI TË NXJERRURA
305
3. PREFIKSET QË PËRDOREN NË SISTEMIN NDËRKOMBËTAR TË NJËSIVE
308
4. EMRAT, SIMBOLET DHE MASAT ATOMIKKE RELATIVE TË ELEMENTEVE KIMIKE
309
SHTESA B
313
NOMENKLATURA E KOMPONIMEVE INORGANIKE
313
EMËRTIMI I SUBSTANCAVE TË THJESHTA
313
Emërtimi i kationeve dhe anioneve njëatomike
313
Emërtimi i acideve
314
Nomenklatura e kripërave
315
Emërtimi i oksideve dhe hidroksideve
316
Formulat dhe emrat e komponimeve komplekse
316
SHTESA V
319
PËRMBAJTJA
319
Dostları ilə paylaş: |