Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 189 AYTƏN HÜSEYNOVA-QƏHRƏMANLI AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu aytenhuseynova88@gmail.com TERMİN YARADICILIĞINDA ABREVİASİYA PROSESİ Açar sözləri: abreviasiya, abreviatur, inisial, beynəlmiləl, dil ixtisarları. Ключевые слова: аббревиация, аббревиатур, инициал, интерна- циональность, языковые сокращении. Key words: abbreviation, abbreviators, initial, internationalism, linguistics reduction. Dillərin qarşılıqlı əlaqə və təsiri nəticəsində alınmaların sayı artır və bu proses Azərbaycan dili üçün də istisna deyildir. Azərbaycan dili və digər inkişaf etmiş dillərin lüğət tərkibi hazırda terminoloji leksika ilə intensiv zənginləşir, buna səbəb bilavasitə elmi inkişafdır. Elmi, texniki inkişaf dövründə abreviaturların yayılması geniş miqyas aldı ki, bu da abreviasiya prosesinin məhsuldarlığından xəbər verir. Abreviasiya sözyaradıcılığının geniş yayılmış və məhsuldar üsuludur. Abreviasiya zamanı termin sözlərin ilk hissəsindən, ilk hərf və səslərin adlandırılmasından əmələ gəlir. İlk olaraq mürəkkəb, çoxsözlü termin yaranır, sonra isə abreviatur formalaşır. Abreviaturlar qənaət üsul kimi sözyaratmada çoxdan mövcuddur. Lakin bu prosesin sürətli inkişafı XX əsrdən başlayır. XXI əsrdə abreviasiya sözyaradıcılığı üsulu kimi yüksək məhsuldarlığı və polifunksionallığı ilə səciyyələndirilir: nominativ və kompressiv funksiyaları yerinə yetirir. Həmçinin dildə nitq ekspressivliyi vasitəsi hesab olunur. “Abreviasiya ədəbi dildə artıq sözçülüyü aradan qaldırmaqla nitqin intellektual və elmi-informativlik tutumunu qüvvətləndirərək, bir tərəfdən, ədəbi dildə, digər tərəfdən, həm də danışıq dilində xüsusi üslubi məqamlarda və artikulyasiya enerjisinə qənaət məqsədi ilə istifadə edilən konvensial ixtisar hadisəsidir” [1,9]. Bəzən abreviasiya və abreviatur anlayışları eyni tutulur. O.S.Axmanova düzgün olaraq qeyd edir ki, “abreviaturlar leksik vahid, abreviasiya isə abreviaturların yaranma prosesidir” [4,27]. Abreviasiya prosesinin nəticəsi abreviaturlardır. Çağdaş dövrümüzdə Azərbaycan dilinin inkişafının fərqləndirici əlamətlərindən biri də dünyada xarici realilərin adlandırılmasının, həmçinin abreviasiya üsulu ilə böyük miqdarda söz, terminlərin dilimizə sürətli axınının müşahidə olunmasıdır. Azərbaycan dilində beynəlmiləl abreviaturlar xüsusi yer tutur, ən çox ingilis mənşəli ixtisarlar dünyaca məşhur məfhum və hadisələrin adlandırılmasını ifadə edir. Filologiya məsələləri, № 7, 2017 190 Müxtəlif növ mürəkkəb ixtisarlı sözlərin əmələ gəlməsi yeni predmetlərin hərəkəti nəticəsində yarandı. Verilmiş çoxmüxtəlifliklər arasında böyük maraq alınma abreviaturlardır. Azərbaycan dilinin leksik- semantik sistemində abreviaturlar müxtəlif dil funksiya və üslublarını yerinə yetirir: kompressiv, nominativ, expressiv, terminoloji və s. Abreviasiya prosesinin əhəmiyyəti onun bütün dillərdə geniş inkişafı, onların ortaq səbəblər və oxşar qanunauyğunluqlara malik olmasıdır. Hazırda abreviaturlar bütün mədəni dillərdə iştirak edir. Elm, texnika, mədəniyyət və iqtisadiyyatın gücləndirilmiş inkişafı, müxtəlif millətlər, hökumətlərin və qitələri birləşdirən geniş və təkmilləşmiş vasitə, istehsalın sürətli inkişafı dildə hər növ ixtisarların istifadə tendensiyasını gücləndirdi. Müasir dillərin inkişafı nöqteyi-nəzərindən şişirdilmiş olmazsa, demək olar ki, XXI əsri “abreviasiya əsri” adlandırmaq olar [6,3]. Tədqiqatçılar hətta bunu abreviasiya partlayışı kimi də qiymətləndirirlər. Azərbaycan dilçiliyində abreviaturları M.Adilov geniş araşdırmışdır. O öz əsərində abreviaturların təsnifatını vermiş, onların fonetik, leksik- semantik, qrammatik xüsusiyyətlərini tədqiq etmişdir [1]. Dilçilikdə abreviaturları növlərinə görə müxtəlif cür təsnif edirlər. M.Qasımov: a) hərfi; b) heca; c) heca+söz ixtisarlara bölmüşdür. S.Sadıqova bölgünü a) hərfi; b) qarışıq; c) heca-termin olaraq vermişdir. M. Adilovun bölgüsü isə qismən fərqlidir. O abreviaturların 5 növünü göstərmişdir: a) qısaltma sözlər; b) inisiallar; c) heca; ç) qarışıq; d) ultra-abreviaturlar. Azərbaycan dilində işlənən beynəlmiləl terminlər aşağıdakı növlərə bölünür: 1. Qrafik abreviaturlar; 2. İnisiallar; 3. Tronkaturlar [8,130]. Qrafik ixtisarlar söz və söz birləşmələrinin ilk hərfindən götürülür, qalan hissələr ixtisar olunur. Bu ixtisarlar yazıda reallaşır, onlar sözlərin yazılış variantıdır. N.Xudiyev qeyd edir ki, qrafik abreviaturların dildə səs tərkibi müstəqilləşmir və özünün səs tərkibi olmayan hər hansı bir yazı işarəsinin leksik vahid sayılmır [3,104]. Bu ixtisarları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) müraciət olunan: dr (doktor); b) elmi dərəcəni bildirənlər: pro f.(professor); c) çəki, uzunluq bildirənlər: kh, kv, l, nm; ç) zaman bildirənlər: a.m (ante meridiem), p.m (post meridiem) və s. İnisiallar–Abreviasiya üsulları arasında birinci yeri inisial ixtisarlar tutur. Çoxkomponentli söz birləşmələrinin ixtisarı, lakin daha qabarıq ifadə olunma tendensiyası beynəlmiləl abreviaturlar münasibətində müşahidə edilir. Filologiya məsələləri, № 7, 2017 191 Struktur- fonetik xüsusiyyətlərinə görə inisiallar aşağıdakı kimi təsnif edilir: 1) hərfi insiallar - bu leksemlərin əsas xüsusiyyəti hərfi tələffüz- dür, yəni əlifbadakı hərflərin adlandırılması. Struktur – fonetik mü- nasibətlərdə ən çox diqqəti hərfbəhərf tələffüz olunan abreviaturlar çəkir. Məs: BBC (bi-bi-si), PDF (Pe-de-ef), SPF (es-pe-ef), ID (ay-di), CNN (si-en- en), FM (ef-em) və s. 2) Səs inisiallar – başqa cür desək akronimlər. Hərfi insiallardan fərqli olaraq akronimlər bütöv söz kimi tələffüz edilir. Məsələn, NATO, SOS, ISO, LAN, OTEL, OPEK və s. Beynəlmiləl inisal abreviaturları struktur xüsusiyyətlərinə və tələffüz qanunauyğunluğuna görə iki növə ayırmaq olar: 1) Konsonant abreviaturlar (tərkibində sait olmayan) – onların tələffüzü hecavi strukturla reallaşır. Bəzi abreviaturlar ancaq açıq hecalardan ibarətdir: DVD (di-vi-di), CV (si-vi). Digərləri qapalı: MMS (em-em-es), MSN (em-es-en). Üçüncü qrup abreviaturlar qarışıq hecalardan ibarətdir (açıq-qapalı): GSM (ge-se-em), FTP (ef-ti-pi). 2) Konsonant-vokal, yəni tərkibində həm samit, həm də sait olan abreviaturlar: İKT, İBM, CİP və s. Bu növ ixtisarlar demək olar ki, çoxsaylıdır və artmaqdadır. Tədqiqatçı D.İ.Alekseyev qeyd edir ki, “inisial abreviaturlar ilk dəfədən qeyri-səliqəsiz yox, ancaq azacıq məhsuldar nümunə və formullarla düzəlirdi” [5,245]. Beynəlmiləl inisial abreviaturların çoxu yeni kateqoriyalı sözlərin quruluşunda funksionallaşır və sözyaratma çərçivəsində isim-binomlar tərkibini yaradır. SMS (short message service)-məlumat, SPA(sanys per aqua)-salon. Bəzən bu cür binomlarda tavtalogiya baş verir. Belə ki, binomların tərkibində ikinci komponent ixtisar olunmuş şəkildə artıq iştirak edir, onun birinci hissəsini təşkil edir. Məsələn, İP – protokol (İnternet protocol),CD-disk (compact disk), İT – texnologiyalar (information technology), LCD-displey (liquid crystal displey), SPF-faktor (sun protevtion factor). Bu cür tavtalogiyalara əsasən KİV və reklamlarda rast gəlinir. Lakin bəzi abreviaturlar yalnız binom şəklində formalaşır və Azərbaycan dilində də bu şəkildə işlənir. SİM (service interface module)-kart, PIN (personal identification number)-kod, POS (point-of-sale)-terminal, İP-adres və s. Dildə işlənən binom abreviaturlar: TV-şou, İQ-test, LCD-monitor və s. Bu cür binomların birinci hissəsini təşkil edən abreviaturlar adətən, hadisə, texnologiya, sistem, metodu və s. müəyyən şəkildə adlandırır. Binom quruluşunda olan abreviaturlar: SPA-salon, SPA- prosedur; VIP-müştəri, VIP-zal,VIP – bilet; İnternet-resurlar; internet- provayder, internet-radio, internet-kafe; IP – adres, IP- deytaqram, IP - telefoniya; TV-şou, TV-tüner, TV-stend və s. Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|