Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 179 də fərqlidir; belə ki, əvvəlkilər tabesiz mürəkkəb cümlə komponentlərini, ha- belə həmcins xəbərləri əlaqələndirir, lakin “isə” bağlayıcısı həmcins üzvl- ərin, o cümlədən həmcins xəbərlərin bağlanmasında istifadə edilə bilmir, onlardan yalnız tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentlərinin bağlan- masında istifadə olunur. Məsələn: Anasının həyətə girməsi söhbəti yarımçıq qoydu, anası isə onların nə danışdıqlarını öyrənmək üçün təkid elədi S.Əhmədov). “İsə” sözü müasir dilimizdə həm şərt məzmunu yaradan hissəcik, həm də tabesizliyin qarşılaşdırma bağlayıcısı kimi fəaldır. Bağlayıcı mövqeyində “amma, ancaq, lakin” bağlayıcılarının sinonimi kimi istifadə olunur və onları asanlıqla əvəzləmək olar. Məsələn: Kosaoğlu çox əsəbi görünürdü, İmran isə buna əhəmiyyət vermədi (İ.Şıxlı). Əslində bağlayıcı və hissəciyin potensial semantik təsiri bir-birinə çox yaxındır, hətta bəzi məqamlarda eyni olur. Bunların əsas fərqi funksional cəhətdəndir; hissəcik yalnız tabeli mürəkkəb cümlədə, həm də birinci komponentin tərkibində, bağlayıcı isə həm bərabərhüquqlu söz və ifadələrdə, habelə tabesiz mürəkkəb cümlələrdə komponentlərin bağlanmasında iştirak edir və ikinci komponentdə olur. Bu isə avtomatik olaraq, komponentlər arasındakı intonasiyanın xarakterində də özünü göstərir. Belə ki, birinci halda tabelilik, tələbedici intonasiya olursa, ikinci halda sadalayıcı intonasiya olur. Məsələn: Əgər sədr sərt danışarsa, o da bütün bildiklərini demək məcburiyyətində qalacaq(İ.Şıxlı). Yoxsa bağlayıcısı da qarşılaşdırma bağlayıcılarındandır. “Yoxsa bağlayıcısı cümlədə şərtli qarşılaşdırma mənasının yaranmasına kömək edir. Özündən əvvəlki cümlənin icrasında şərt anlayışı yaradır, icra yerinə yetirilmədikdə özündən sonrakı cümlədə əvvəlkinin əksi olmalıdır”(2: 234). Şərt anlayışı bağlayıcının tərkibindəki –sa şərt şəkilçisi ilə əlaqədardır. “Predikativ “yox” sözü ilə -sa şərt şəkilçisinin birləşməsindən yaranmış “yoxsa” söz-formasının yeni qrammatik məzmun “əks-şərt” və “yaxud” bağlayıcısının mənasını bildirməsi aydın şəkildə hiss edilməkdədir(3:38). Məsələn: Sahəyə vaxtında çatmalıyıq, yoxsa bütün məhsul zay olacaq- (M.İbrahimov). Lakin bu söz dilimizdə, xüsusilə danışıq dilində bölüşdürmə bağlayıcısı kimi də işlənir və digər bölüşdürmə bağlayıcıları ilə əvəzlənə bilir. Məsələn: Bu təklifi sən irəli sürdün, yoxsa (ya) qardaşın?(Ə.Vəliyev) Qeyd edək ki, ədəbi dilimizin qrammatikasına dair yazılmış əsərlərdə qarşılaşdırma bağlayıcılarının içərisində di gəl(di gəl ki, gəl) bağlayıcısı verilmir, ona dialektlərə aid yazılarda rast gəlmək mümkündür: “Bu bağlayıcı ədəbi dildəki amma, ancaq bağlayıcılarının sinonimi olub, tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrini bir-birinə bağlayır” (4: 37). Lakin onu demək lazımdır ki, bu bağlayıcını konkret dialektlə bağlamaq da düzgün olmazdı, çünki, demək olar, bütün regionlarımızda bu bağlayıcının Filologiya məsələləri, № 7, 2017 180 işlədilməsi ilə qarşılaşmaq olur. Ona görə də, bizcə bu bağlayıcını dialekt sözü yox, danışıq sözü kimi vermək daha düzgün olardı. Buna görə də həmin bağlayıcının ədəbi dildə işlənmə imkanı da genişdir. Göstərilən əsərdə müəlliflər bu bağlayıcının tabesiz mürəkkəb cümlə komponentlərini bağladığını göstərsələr də, əslində digər qarşılaşdırma bağlayıcılarının işləndiyi başqa məqamlarda da, məsələn həmcins xəbərlərin bağlanmasında da iştirak edir: Hamı günahkarın kim olduğunu bilirdi, di gəl (amma, ancaq, lakin) söyləmək istəmirdi. Qeyd edək ki, bəzi dilçilik əsərlərində qarşılaşdırma bağlayıcıları içərisində “buna baxmayaraq” da göstərilir(5:361). F.Zeynalov haqlı olaraq bu dilçilərə etirazını bildirir və yazır: “Bizcə, amma, ancaq və lakin bağlayıcıları amma buna baxmayaraq, ancaq bununla belə, lakin buna baxmayaraq birləşmələrində də yenə bağlayıcı kimi çıxış edir, yanaşdıqları sözlərlə birlikdə yox, ayrıca, müstəqil olaraq bağladığı ikinci hissəyə aid olur(6:283-284). Bizə belə gəlir ki, bu tip ifadələri bağlayıcı hesab etmək olmaz, çünki burada sabitlik yoxdur və ikinci komponent müstəqil leksik mənaya malikdir. 4. Bölüşdürmə bağlayıcıları. “Ya, ya da, gah, gah da, istər, istərsə, istərsə də, yaxud, və yaxud, və ya, yainki, və yainki” bağlayıcıları buraya daxildir. Bölüşdürmə bağlayıcıları içərisində ən universal olanı və türk dillərində geniş yayılan forması “ya, ya da” bağlayıcısıdır. Bu bağlayıcı, əsasən, qoşa şəkildə, hətta bir sıra hallarda həmcins üzvün sayından asılı olaraq, bir neçə dəfə təkrarlanaraq işlənir. Bölüşdürmə əlaqəli istənilən söz, söz birləşməsi və cümlələr arasında işlənə bilir. Bu bağlayıcı digər bölüşdürmə bağlayıcıları ilə bəzi hallarda əvəzlənə bilsə də, bu, həmişə mümkün olmur. Bu, hər bir bağlayıcıların potensial mənası ilə bağlıdır. Belə ki, “ya, ya da” bağlayıcı “gah, gah da” bağlayıcıları bir-birinə çox yaxın olub, adətən, bir-biri ilə əvəzlənə bilir. Lakin bunların işlənmə məqamları arasında müəyyən fərqlər vardır. “Ya, ya da” bağlayıcısı daha universal olub, bölüşdürmə səciyyəli bütün ifadələrdə istifadə edilə bilir. Məsələn: Bilirdi ki, ya bu gün sədrin yalanlarını sübut eləməli, ya da birdəfəlik kənddən getməlidir(İ.Şıxlı). Bəzən “ya” bağlayıcısının qarşılaşdırma məqamında “yoxsa” bağlayıcısı- nın sinonimi kimi işləndiyi göstərilir. Q.Kazımov bu fakta belə misal verir: Sən- dən qorxdum, ya sənin qohum-qardaşlarından?(C.Məmmədquluzadə)(5: 361). Bizə belə gəlir ki, bunun əksini demək daha düz olardı; belə ki, müəllifin verdiyi nümunədə “ya” bağlayıcısı bölüşdürmə məzmunu formalaşdırır, burada qarşılaşdırma məzmunu, demək olar ki, yoxdur. Bu məqamda həmin bağlayıcını “yoxsa” bağlayıcısı ilə də əvəz etmək olar: Səndən qorxdum, yoxsa sənin qohum-qardaşlarından? Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|