Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 199 yaradıcılığı dilçilik elminin yeni sözlərin yaranması ilə məşğul olan sahəsidir. Söz yaradıcılığının aşağıdakı üsulları vardır: a) Sözlərin kökünə müxtəlif şəkilçilər artırmaqla yeni sözlərin düzəldilməsi; b) Sözlərin kökünə söz artırmaqla yeni sözlərin düzəldilməsi; c) Sözün bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsinə keçməsi ilə yeni sözlərin düzəldilməsi; d) Sözə yeni məna verməklə yeni sözlərin düzəldilməsi. Bunlardan birincisi, dilçilik ədəbiyyatında morfoloji üsulla söz yaradıcılığı da adlanır. Müxtəlif dillərdə şəkilçilər müxtəlif olduğundan bu üsulun müxtəlif növləri vardır: a) son şəkilçili söz yaradıcılığı; b) orta şəkilçili (infeksial) söz yaradıcılığı; c) önşəkilçili (prefiksal) söz yaradıcılığı. Bütün dünya dillərində olduğu kimi müasir türk dillərinin də lüğət tərkibinin inkişafında və zənginləşməsində dillərin daxili imkanları ilə bərabər alınma sözlərin də çox önəmli rolu olmuşdur. Tarixin müxtəlif mərhələlərində türk dilləri digər dillərdən söz almışdır. “İctimai-siyasi, iqtisadi şəraitdən asılı olaraq alınmalar bəzən xüsusi dalğa ilə özünün göstərmiş, bəzən geri çəkilərək müəyyən zaman kəsiyində yaxşı mənada qısqanclıqla qarşılanmışdır” İctimai, siyasi məqamlardan asılı olaraq türk dillərinin bir qismi uzun müddət ərəb, fars alınmalarına, rus imperiyası dövründə rus dilindən və onun vasitəsilə Qərbi Avropa dillərindən alınmalara məruz qalmışlarsa, bir qismi çin, bir qismi monqol və digər dillərin təsirinə məruz qalmışdır. Bəzən bu alınmalar həddini aşmış, bəzən isə dilimizin zənginləşməsində müsbət rol oynamışdır. Bildiyiniz kimi, alınma sözlərsiz heç bir dil mövcud deyil. O cümlədən, türk dilləri tarixən türk xalqları başqa xalqlarla ictimai-siyasi əalqədə olmuş, onlar arsında sıx mədəni, iqtisadi, dini münasibətlər yaranmışdır. Alınma leksikanın türk dillərində işlənmə dinamikasını izlədikdə görürük ki, bu sözlərin türk dillərinə keçməsi müxtəlif mərhələlərə bölünür. “... alınma leksika vasitəsilə bir xalq digər xalqı yaxından tanıya bilir” [6].Türk dillərinə digər dildən sözlər bu səbəblər nəticəsində daxil olmuşdur: 1. Xalqın istilaya məruz qalması; 2. Digər xalqlarla dostluq münasibətinin olması; 3. Coğrafi şərait; 4. Obyektiv inkişaf qanunları Türk dillərində leksikanın inkişaf dinamikasını izləmək, müasir dönəmdə bu dillərdə leksikanın mənzərəsini canlandırmaq üçün tarixən türk dillərinə hansı dillərdən daha çox alınma leksik vahidlərin keçib işlənməsinə nəzər yetirməyi lazım bilirik. Filologiya məsələləri, № 7, 2017 200 B.Xəlilov müasir Azərbaycan dilindəki xalis Azərbaycan sözlərini 4 yerə bölür: 1. Türk dilləri ilə ortaqlı sözlər. Bu tip sözləri müəyyənləşdirmək üçün Orxan-Yenisey abidələrini istinad kimi götürən alim nümunə kimi bunları göstərir: ov, aç, ana, at, əkin, adaş, qab, ata, biç, ağız və s. 2. Həm türk, həm də monqol dilləri ilə ortaqlı olan sözlər. Bu tip sözlərdə fonetik, semantik və morfoloji fərqlər də ola bilər. Məsələn, büger-böyrək, zirüxen- ürək, asaq-axsaq, xuuray-quru və s. 3. Şumer dili ilə ortaqlı olan sözlər, məsələn, ada-ata, astar-açar, ar-arı, be-bu, sa-söz və s. O.Süleymanov 60, A.Məmmədov 110-dan artıq sözün şumer və türk dillərində ortaqlı olduğunu aşkar etmişdir . 4. Xüsusi Azərbaycan sözləri. B.Xəlilov bu tip sözlərin Azərbaycan dilinin müstəqil bir dil kimi formalaşmasından sonra yarandığını qeyd edir. Alim xalis Azərbaycan sözlərinə bu nümunələr göstərmişdir. Məsələn, sanc, dinc, tunc, daraq, çəpər, yaraq, yırtıq, çadır, yarpaq və s. [5]. B.Xəlilov bir dildən digər dilə leksik vahidlərin aşağıdakı yollarla keçdiyini söyləyir: 1. Zəruri və məcburi yolla; 2. Ədəbi və danışıq dili vasitəsilə; 3. Vasitəli və vasitəsiz yolla alınma sözlər. Alimin bu təsnifatını qeyd-şərtsiz digər türk dillərinə də aid etmək olar. “Fars dilindən dilimizə keçmiş olan sözlər həm ədəbiyyat və həm də şifahi danışıq dili vasitəsilə keçdiyi üçün burada müxtəlif sahələrə aid sözlərə təsadüf edilir” [1]. Aydındır ki, dil yalnız leksik cəhətdən yeni söz kimi meydana çıxan vahidlər hesabına deyil, həm də mövcud olan sözlərin mənaca dəyişməsi ilə də zənginləşir. Bu zaman mənanın qismən və tam dəyişməsi hadisəsi baş verə bilir. Belə proses yalnız terminlərin yaranması ilə bağlı deyil, söz yaradıcılığı üsullarından da biridir. Bu ədəbiyyatda “leksik”, “leksik- semantik” və “semantik” üsul adlandırılır. Məsələn S. Cəfərovun tədqiqatlarından biri sözlərin leksik üsulla yaranmasına həsr olunmuşdur. O, leksik üsul haqqında belə yazır: “Leksik yolla sözlərin əmələgəlmə prosesinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, burada yeni əmələ gələn leksik vahidlər (sözlər), əsasən, hazır şəkildə dilə daxil olur və ya əmələ gələn hər hansı yeni leksik vahid törədiyi ilk mənşə formasından öz məzmunu və hətta forması etibarilə uzaqlaşır, yeni məzmunlu, yeni formalı müstəqil bir söz təşəkkül tapır”. Verilmiş izah geniş əhatə dairəsinə malikdir. Burada sözün həm mənaca, həm də formaca dəyişməsi də nəzərdə tutulur. Lakin söz yaradıcılığında leksik üsul dildə mövcud olan sözün mənasındakı dəyişmə ilə əsaslandırılırsa, onda forma və ya sturuktur dəyişməsi nəzərə alınmalıdır. Deməli, məsələyə bu istiqamətdən yanaşdıqda, semantik üsulla söz yaradıcılığından danışmaq mümkündür. Yeni söz lüğətdə əvvəl olmayan sözdür. Sözün yeni məna qazanması və ya onun mənasının dəyişməsi isə başqa hadisədir. Yəni dildə mövcud olan leksik vahidin yeni məna qazanması hadisəsi baş verir. Forma planı qalır, Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|