Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 203 gəlmişkən qeyd edək ki, derivasiya termini XX əsrin 30-cu illərində rus alimi Kirilovıç tərəfindən dilçilik elminə gətirilmişdir. Derivasiya termini ilə bağlı məlumatlara M.Lomonosov, N.Qreç, A.Barsov, F.Buslayeva, E. Zemskoy, V. Nemçenko, U. Uluxanova, S.Toporseva, A.Juravlyova və b. tədqiqatlarında rast gəlinir. Başkir dövlət universitetinin aparıcı elmi işçisi E.Todosienko qeyd edir ki, derivasiya termini A.Potebnyanın adı ilə bağlıdır. Derivasiyanın filoloji ədəbiyyatda iki dərəcəsi qeyd olunur: birincili derivasiya və ikincili derivasiya. M.Adilov, Z.Verdiyeva, F.Ağayeva yazırlar: derivasiya aid olduğu dilin əsasında suffiks və ya morfemin köməyi ilə baş verən söz yaradıcılığıdır. Söz yaradıcılığında adətən birinci mərhələ 1. inflektion, 2. word-formation adlanır. Rus dilində derivasiyanın müxtəlif səviyyələrdə nümunələrinə nəzər salaq: sneq-snejok. Göstərdiyimiz misal morfonoloji səviyyədə fonetik derivasiyadır. Объявлят-обявление. Bu misalda isə düzəltmə söz yaranmışdır. Медведъ-мед-ведъ. Bu misalda derivasiya leksik yolla baş vermişdir. Пришла зима- зима пришла. Bu nümunədə isə sintaktik derivasiya nəzərə çarpır. Yuxarıdakı məsələmizə qayıtsaq ,digər dillərdə də an kökünün derivatları mövcuddur. Məsələn, qədim çin dilində a-nu “qardaş” (Edoc.149). Dünyanın ekzotik dillərindən olan bask dilində anra “qadın” sözü var (EDB.93). etrusk dilində Ani teonimi “səma allahı” anlamında olmuşdur(HDE.13). Yəni paralel, analoji faktlar sübut edir ki, müxtəlif canlı adlarının mənşəyində məhz an/in/en/ən kök morfemi dayanır. Tunqus- mancur dillərinə aid neqidal dilində anda “dost” sözü var (). T.Gülensoy anqıt adının (ördəyə oxşar bir quş) an “vəhşi heyvan” kökündən törədiyini qeyd edir (TTSKB). J.Pokomunun proto-hind Avropa dilləri üçün bərpa etdiyi söz kökləri arasında an (ə) – “nəfəs almaq” kökü var (PJEED.115). Təsadüfi deyil ki, qədim hind-Avropa dillərində an (h-an) “əcdad” kökü olmuşdur (PJEED, 132). Deməli bu kök morfeminin ilkin mənası “həyat, nəfəs, canlı” semantikasını ehtiva etmişdir. İngilis dillərindəki animate “canlı, yaşayan hər şey” sözünün də mənşəyi güman ki, bu kök morfeminə bağlıdır. Deməli, qədim kök morfem mənasını dəyişsə də, türk dillərində qorunmuşdur. J.Pokomu latın mənşəli gen “” doğmaq sözünün də bu kökün derivatı hesab edir. Həmçinin ana sözünün də bu kökdən yarandığını qeyd edir. Qədim alman dilində an/ano/ene “baba” sözü olmuşdur. Qeyd edək ki, qədim şumer dilində an teonimi də olmuşdur. Belə ki, şumerlərin dilində an “allahlar allahı” anlamını ifadə etmişdir. Qədim türkcələrdən olan xalac dilində jin “qadın” sözü mövcuddur . Göründüyü kimi, jin/sin/gen anlamındakı səslərin protetik olması sübut olunur. An kök morfeminin bir derivatı da ana sözüdür. Türk dillərində kök sözlərdən biri də ana/anne/ene sözüdür. Əksər türk dilində “ana” anlayışını bildirən həmin söz çağdaş salar dilində “qız” mənasını ifadə edir. Digər türk Filologiya məsələləri, № 7, 2017 204 dillərində: çuv., tür., anne, Alt., şor., q, qalp., qır, ene, q, balk, “ana”, “nənə”, xak, inə, baş, inəy “ana”, tuv, ene “xala”, eney “nənə”, tat, ana/ani/ene “ana”, “nənə”, “dişi”, baş, inə “dişi”, özb, ona “ana”, qaz “qaynana” türkm, “ata xətti üzrə nənə”, Qərbi Sib. Tat, onna “nənə” Xalac türkcəsi inə “ana” [8]. Altay dilinin tatar-çalkan dia, ene “qaynana”. Bu qədim qohumluq sözünün izlərini Ural-Altay, həm də digər dil ailələrində görmək olar. Müqayisə edək: macar anya “ana”, koreya əni, yapon ania “böyük bacı”, udmurt anya “qardaş arvadı”, anay “ana” (ESUY,93), ine “xala” mamsi ani “böyük qardaşın arvadı”, xantı anaqa “qardaş arvadı”, evenk eni, mancur, ulç ene, oros, solon eni “ana”, uyğur dia aneka “nənə” sözü var (UDS,13). Deməli bu sözdəki fono-semantik şaxələnmə Ural-Altay arealını əhatə edir. Hətta bəzən bu sərhədi də aşır. XI-IX əsrlərə aid türkmən yazılı qaynaqlarında ene “ana” mənasında işlənmişdir. Faktlara baxaq: koreya a- nye “cavan qız” (KED.1068), xett anna “ana” (EDHİL.174), prussk ane “yaşlı ana”, litva anuta qədim alman ana “qaynana, nənə”, latın anuna “ana”, anus “yaşlı qadın”, protoitalyan anu “yaşlı qadın” (EDL.45) yapon ane “böyük bacı” (BYRS. 23), aneqo “böyük bacı” müraciət forması (BYRS.23) qədim hind-Ari dillərində anqana “xanım, qadın, arvad” (EÜA.1,6). Tunqus- mancur dillərində: ene/ ənə/ eney “ana”, bask eme “dişi” (EDB.110). Komi dillərində en “ana” (KESKY,332) onya “qardaş arvadı”, udmurt une “xala”, macar anqu, xantı anaqa “qardaş arvadı” (KESKY, 206). Başqırd dilinin cənub dialektlərində ene “kiçik qardaş”, kabardın ane “ana” qədim hind- Avropa mənşəli sindo-meot dilində na “ana” (İSP,73). Dravid dillərində annu “qadın”, an “böyük qardaş” (DED.14). Uyğur dilinin Kucar şivəsində aneka “nənə” sözü işlənməkdədir (U.D.S. 13). Çağdaş uyğur dilində ana anlayışı bildirən ayı sözü də var. Həmin söz çin dilində ayı (“ana xətti üzrə qadın qohum, xala, bibi”) formasındadır (B.K.R.S.25). id-qədim türk “göndərmək”, qədim hind-Ari dillərində; et- “getmək” (EWA 1,38), at “getmək” (EWA 1,56) d/t refleksi: rus idi “getmək”, qədim türk id – “göndərmək”, t/d refleksi tür, ileti “ismarıc”, bolqar id/ida “gəlmək, getmək” (Bol.RS.250). Əslində bu eyni kökün morfoloji transformasiyasıdır. bi “su”; bulaq sözü tarixi-etimoloji cəhətdən bi+laq // bu+laq şəklində formalaşdır, - laq şəkilçi morfemidir. Məlumdur ki, -laq məkan düzəldən aktiv şəkilçidir. Bir çox dillərdə bi “su” anlayışını bildirir. Müqayisə edək: tunqus- mancur bur “ada”, bura “tökmək, süzmək” (SSTMY,1,110), q. Qalp, boy “sahil”. Bulaq sözünün qazax dilində “çay” mənasında işlənməsi də bu morfemin su anlamını təsdiq edir. Türkiyə türkcəsində pinar bulaq sözü var. Yəni b-p əvəzlənməsi baş vermişdir. Bu sözün öncəki şəkli binar olmuşdur. Çünki b samiti p samitindən öncə yaranmış səsdir. Ural dillərində bira sözü var. Ehtimal ki, bu sözün də kökü nostratik mu “su” köküylə bağlıdır. Yəni B/m refleksinə əsasən bu ehtimalı irəli sürmək mümkündür. Müxtəlif Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|