Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 201 məzmun planında dəyişmə baş verir. İstər yeni sözün yaradılması, istərsə də sözün semantikasında dəyişmənin baş verməsi adlandırılan vasitələrin (leksik səviyyədə sözlərin) həcmində genişlənməni səciyyələndirir.Yeni söz lüğətə yeni vahid kimi daxil olur. Əvvəl mövcud olmuş sözün mənasında dəyişmə yarandıqda isə lüğət fonduna yeni söz daxil edilmir, əvvəlki sözün mənaları sırasında yeni mənanın qeydə alınması hadisəsi baş verir. “Nominasiya (adlandırma) problemi ilə bağlı hər cür məsələnin şərhində aydınlıq o zaman mümkündür ki, dildə bu və ya digər sözün yaranmasını gerçəkləşdirən bütün amillər nəzərə alınsın. Bu amillər aşağıdakılardır: təcrübə, linqvistik texnika, insan psixologiyası və ayrıca fərdin rolu, cəmiyyətin rolu, xarici şəraitin təsviri, adlandırma və dil sistemi, dilin, təfəkkürün real gerçəkliklə qarşılıqlı münasibəti” [4]. Doğurdan da, göstərilən bütün amillər nəzərə alındıqda, bir halda sözün mənasında qismən dəyişmənin baş verməsi nəticəsində adlandırmanın gerçəkləşməsi, başqa halda yeni anlayışa ad vermək tələbinin yerinə yetirilməsi, üçüncü halda obrazlılıq, daha geniş təyinetmə məqsədilə məfhuma yeni əlavə adın verilməsi və s. ilə üzləşməni aydın görmək mümkündür. Deməli, formanı saxlayıb yeni məna yaratmaq söz yaradıcılığıdır. Türk dillərində ən qədim köksözlər dedikdə ilk türk yazılı abidələrində rastlanan ilk türk düşüncəsini ifadə edən təkhecalı sözlər nəzərdə tutulur. Bu qədim sözlərin bir çoxu digər törəmə sözlərin tərkibində birikmiş, qəlibləşmiş, bir qismi arxaizmə çevrilmiş, bir qismi isə müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. Qədim köksözlərin bir çoxunun mənşəyi sakral anlayışlarla bağlıdır. Türk dillərində bəzi söz keçidləri qədim dialekt fərqləri kimi ortaya çıxmışdır. Məsələn, sor-söz sözlərindəki fono-semantik parçalarına əski r/z dialekt fərqini əks etdirir. Türk dillərində olan ən qədim köksözlərin bəzilərinin etimoloji şərhinə nəzər salaq. An. Bu sözün ilkin, qədim mənası “canlı”dır. Ancaq çağdaş türk dillərində mənaca daralmışdır. Alt...tat.dia. “maral”, kar. noq. qır. “ov heyvanı”. sor. “yırtıcı heyvan”. qərbli Sibir tat. an posi “maral” [11].kar..qaz..noq..tat..xak.”ov”, qaz., “vəhşi heyvan”, q.qalp.”vəhşi, yırtıcı, ov”, tuv, “heyvan”, Qədim an söz kökü şumer dilində “səma” anlamında olmuşdur. Həmçinin An şumer dilində teonim anlayışı ifadə etmişdir. Nəzərə alaq ki, “səma” bildirən sözlər həm də tanrı mənasını bildirmişdir. Akkad dilində An//Anu “”göv, fələk, tanrı”, şumer dilində an ki kainat.yer, göy anlamımda olmuşdur.[14]. Müqayisə edək: hindi dilində jan “insan”.Tanrı “bədən” mənasındadır .[14].Türkoloqlar bu sözün ağ-av-ov fel kökündən yarandığını ehtimal edirlər[16]. Ancaq bizim fikrimizcə, bu qədim sözün ov- //av-fel kökü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. An sözünün mənşəyi isim kökü ilə əlaqəlidir. An sözü ən qədim sözlərdən biridir və nostratik mənşəlidir. Müqayisə edək: latın animal “heyvan”, animus “ruh, qəlb, nəfəs”, iran Filologiya məsələləri, № 7, 2017 202 dillərində: an – “nəfəs, nəfəs almaq”, “ruh, can”( ЕSTУ-1- стр.153), sanskirit anqa “bədən” (SRS, S.22). Digər tərəfdən ərəb dilində ins “insan” kökü də vardır. Nağıllarda işlənən in-cin qoşa sözündə in kökü “insan” mənasındadır. ərəb dilindəki insan sözünün də kökü buradandır. Türkmən bədii qaynaqlarında an kök morfeminin derivatı olan anda “ovlamaq” feli işlənmişdir: Bişelerin av andayan şiri sen (TKES, s.28). Altay dilinin qara tatar dialektində an “yırtıcı heyvan, maral” mənalarındadır.[12]. Bir misala nəzər salaq: Belçağ sözünə glincə (Qılıncının belçağına yabışdı-kim, bunu çırpa [18]. Bizcə o, “arxa,son” mənasını verən bel və hələ DLT-də “qamçının ucu” anlamında rast gəldiyimiz cağı)sözlərindən əmələ gələn mürəkkəb sözdür[13].Bu leksik vahid qədim sözlərimizdəndir. Belə ki, Türk dilləri ilə digər dünya dilləri arasında baş verən söz alış-verişini örnəklərlə çox gözəl şəkildə göstərən A.Dilaçar bulqar türkcəsindən slavyan bulqarcasına keçən “bilərzik” mənalı belçuq kəlməsini misal göstərir.[17]. İngilis dilindəki ancestor (ənsistə) “ulu baba, ulu əcdad”, ancestry (ənsistri) “nəsil” sözündə bu ulu sözkökü mühafizə olunmuşdur. Bu qədim sözün kök formalarından olan an şəkli fin-uqor dillərinə aid Perm dillərində qorunmaqdadır. Belə ki, Perm dillərində an “qadın” mənasıdır. Qədim etruskt dilində Uni “qadın ilahəsi” teonimi olmuşdur. (HDE, s.203). amerikanın aborigen sakinlərindən olan amerindlərin dilində anu//anne “qız”, ano “cavan heyvan”, enani “qız”, innu “oğlan” (AED s.47) sözləri mövcuddur. Həmin sözlər də türk dillərindəki qədim an kök morfemi ilə genetik baxımdan yaxındır. Vaxtilə şumer dövlətlərində ali kahinlər en adlanırdı. B.Əhmədov Azərbaycan dialektlərində və digər türk dillərində işlənən ənik “it balası” sözünün arxetipinin in//ən//ön hissələrinin əsasında ən-felinin durduğunu qeyd edir, A. Şerbak və başqaları kökü qədim an vəhşi heyvan kökünə bağlayırlar. Tatar şivələrində işlənən əngə “dişi” sözünün isə önq//öq kökünə bağlanır ki, onun da mənası “doğan, nəsil artıran olub,” ana sözü ilə birləşir [6]. Çağatay türkcəsində ana “ana”, anaka “ögey ana, süd anası, dayə” mənasında olmuşdur.(COW.11) qədim an kök morfeminin allomorfu olan in kökünün sin fonovariantı uyğur dilində “insan, bədən”, yapon və çin dillərində sin “bədən” anlayışını ifadə edir.[7] Əgər müqayisə aparsaq, türk dillərində olduğu kimi, hind-avropa dillərində də an kökünün derivatlarına rastlamaq mümkündür. Müqayisə edək: kelt geno “ailə” (EDPC, 35). Müqayisə edək: sarı-uyğur rin “insan”. Həmçinin sarı-uyğur dilində çin mənşəli hesab edilən rin//jın (“insan”) paralel variantlarında r və j samitlərinin protetik səs olması tamamilə mümkündür (YJU, 31). Qədim perm dilində in “ana” anlamında olmuşdur (DPY, 131). “Avesta”da an-u “dunya, ətraf, aləm, insanlar” anra “həyat gücü” sözləri işlənmişdir.[9]. Yeri Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|