Microsoft Word 017 esas sayi doc

Filologiya məsələləri, № 7, 2017 
 
205
dillərdə  bu  kökün  B//v  refleksi  də  müşahidə  edilir.,  kamasin  bu//bi  “su”, 
komi ba “su”, udmurt vu “su”, ləzgi vir “göl”, nanay bira “kiçik çay”, evenk 
bira “çay”, samodi bi//bu//vi “su, çay”, Dağlıq Altay ərazisində Biya adlı çay 
var. Fikrimizcə, bəzi türk dillərində (tatar, başqırd) işlənən bua//bina “su, göl 
sözü  də  m=b  əvəzlənməsi  nəticəsində  nostratik  mu  “su”  kök  morfemindən 
törəmişdir”. 
  S.Cəfərov leksik yolla söz yaradıcılığı prosesinin bir-birindən fərqli bir 
neçə  üsulla  əmələ  gəldiyini  söyləmişdir.  O,  konkret  olaraq  5  üsuldan  bəhs 
edir:  1)  sözün  dialektlərdən  götürülməsi;  2)  sözün  alınması;  3)  sözlərin 
çoxmənalılıqdan  (polisemantiklikdən)  omonimliyə  doğru  inkişafı;  4)  sözün 
səs  cildində  dəyişmə  nəticəsində  yeni  sözün  yaranması  (dağ,  tağ);  5)  söz 
kökünün  müstəqilliyini  itirərək  sözdüzəldici  şəkilçi  ilə  qarışıb,  tərkib 
hissələrinə  ayrılmayan  yeni  bir  söz  əmələ  gətirməsi  Fikrimizcə,  birinci  və 
üçüncü  üsulda  dildə  mövcud  olan  sözdən  istifadə  edilir.  T.  Əfəndiyeva 
göstərir ki, müasir Azərbaycan dilində semantik inkişaf nəticəsində sözlərin 
bir qismi mənaca dəyişir, bir qismi mənaca genişlənərək yeni məna qazanır, 
bir  qismi  isə  əvvəlki  məna  ilə  əlaqəni  itirərək  omonimləşir.  O,  sözləri 
mənaca  inkişafa  görə  üç  yerə  ayırır:  1)  mənaca  dəyişən  sözlər;  2)  mənaca 
genişlənən  və  əalvə  məna  ilə  zənginləşən  sözlər;  3)  omonim  sözlər  [3]. 
Mənanın dəyişməsi, fikrimizcə, bütün üç qrupa xas olduğundan belə ayırma 
bir qədər mübahisəlidir.Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan və türkmən dilindəki 
alınmalar  demək  olar  ki,  eynidir.  F.Zeynalov  Türkmən  dilindəki  monqol 
mənşəli  sözlərə  göstərdiyi  misallar  da  demək  olar  ki,  Azərbaycan  dili  ilə 
eynidir.  Məsələn,  quda,  bal,  mal,  altın,  çöl,  saqqal,  zər  və  s.  Rus  dilindən 
Türkmən dilinə sözlərin keçmə tarixi 1880-ci ildən Türkmənistanın Rusiya 
tərkibinə  daxil  olduğu  dönəmdən  sonra  başlanır.  Türkmən  dilinə  rus  dili 
vasitəsilə  digər  dillərdən  aşağıdakı  leksik-terminoloji  vahidlər  keçmişdir. 
Qazax  dilində  isə  monqol  alınmalarına  rast  gəlinir.  S.Cəfərov  yazır: 
“Monqol  dilindən  alınmalar  öz  mənşəyi  etibarilə  daha  qədim  olduğu  üçün 
müasir  dilimizdə  onları  müəyyənləşdirmək  çətindir”  Məsələn,  abdıra, 
abdara, ayan, baysal, baydı və s.Görünən odur ki, türk dillərində xeyli sayda 
kök vardır ki, onlar dilin lüğət fondunun tərkibinə daxil olan bütün sözlərin 
böyük bir hissəsinin yaranmasında iştirak edir.  
        
Ədəbiyyat 
 
1.Рахимов  Т.  Китайские  елементы  в  современном  уйгурском  языке. 
Словаръ. Изд. Наука, Москва, 1970, s.44. 
2.Cəfərov S. Leksik yolla sözlərin əmələgəlmə prosesi/ Azərbaycan dilçiliyi 
müntəxəbatı  II  c.-  Bakı:  AMEA  Nəsimi  adına  Dilçilik  institutu  nəşri, 
2003, s. 86,91ş 

---

Filologiya məsələləri, № 7, 2017 
 
206
3.İsrafilova  R.D.  Azərbaycan  dili  lüğət  tərkibinin  zənginləşməsi 
yolları//Müasir Azərbaycan dili- Bakı: Elm, 1973, s.240 
4.Lotte  D.  Основы  построения  научно-технической  терминологии. 
М.Изд-во AN SSSR, 1961, s.147. 
5.Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili II hissə, Bakı, 1982, s. 37 
6.Реформатский А.А. Введение в языкознание М. 1955 s. 503 
7.On  Some  chinese  Soan  üords  in  Uighur.  By  Han  Woo  Choi.  Central 
Asiatic journal Volume 32. Wiesbaden. Otto Harrassowits. 1988. p. 161-169 
8 .Мамедов M.A. Язык халаджей АКД. Баку. 1973 стр.29  
9.Ахатов  Г.Х.  Диалект  западnосибирск  татар.  Уфа.  Башкирский 
Государственный университет 1963 стр 119.. 
10.Соколов 
С.Н. 
Язык 
Авесты 
Ленинград 
Издателъство 
Ленинградского университета 1964. 417 с. 
11.Ахатов  Г.Х.  Диалект  западносибирск  татар.  Уфа.  Башкирский 
Государственный Университет, 1963 стр.106 
12.Баскаков  Н.А.  Диалект  черневых  татар  (туба-кижи)  Северные 
диалекты  Алтайского  (ойротского)  языка.  Москва,  Наука,  1966, 
стр.102 
13. Divanü lüğat-it Türk tərcüməsi. Çevirən: Beşim Atalay, I cild, Ankara, 
Türk Tarih Kurumu Basım evi, 1992, s. 324 
14.Дымщиц  З.М.Грамматика  языка  хинди  1.  Писменностъ,  фонетика, 
морфология Москва, Наука, 1986, стр.33. 
15.Diker Selahi Türk Dilinin Beş Bin Yılı İstanbul. Töre. Yayın Qrubu, 2000 
s. 250 
16. ЕSTУ-1-Етимологический словаръ тюрских языков(общетюрские и 
межтюрские основы на гласные Москва, Наука, 1974, стр.152 
17.Dilaçar A. Türk dilinə gene bir bakış. Ankara. Türk tarih kurumu basım 
evi, 1964 Divanü lüğat-it-Türk Tercümesi. Çevirən: besim atalay I cild, 
Ankara, Türk kumuru Bacım evi, 1992 s.34-35. 
18. “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası. I cild, Bakı, Yeni Nəşrlər evi,  
2000 s.102 
 
 Малахат Самедова 
           
 
Семантическо-функциональное и структурное развитие 
cловообразовательных гнезд на азербайджанском и других 
тюркских языках. 
Резюме 
 
   Данная  статья  посвящена  рассмотрению  истории  семантическо  –
функционального  и  структурного  развития  cловообразовательного 
гнезда.  Во  время  анализa  большое  внимание  обрашено  на  факты, 

---

Filologiya məsələləri, № 7, 2017 
 
207
полученные  из  литератур.  В  этой  статье  говорится  о  проблеме 
связанной  сo  cловообразованиием  и  разными  подходами  к  этой 
проблеме. В статье автор проводит анализ и высказывает свои мысли. 
Автор  пытается  раскрыть  факты  в  этом  плане.  Морфемы,  близкие  с 
генетической  точки  зрения  подбираются  из  разных  тюрских  языков  и 
тщательно анализируются автором  Словообразование представляет собой 
особую  систему  тюркских  языков.  Система  словообразовательных  гнезд 
на тюркских языках - сложная иерархическая система. Понятие словооб-
разовательное  гнездо  молодое  в  теории  словообразования  тюркских 
языков. 
             
Malahat Samadova 
The semantic-functional and structural development of word root in 
Azerbaijan and other Turkish languages 
Summary 
 
  The artice deals with the history of semantic –functional  and structural 
development of word root. While analyzing the great attention was given to 
the facts tаken from literature. This article deals with the problems of word –
formation and different approaches to this matter. 
  In  the  article  the  author  analyzes  these  problems  and  notifies  her 
opinions .The author tries to detect and find out the facts in this field. Lots of 
genetically close morphemes from the different turkish languages are chosen 
and compared carefully by the author. Word formation presents the special 
system of Turkish languages. The system of word formation roots of Turkish 
languages  is  a  compound  system.  The  notion  of  word  root  is  younger  in 
theory of word formation of Turkish languages. 
  
 
 
Rəyçi:            Nuriyyə Əliyeva 
                 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
 

---