Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
187 
və  ərzaqla təmin edilməsində mühüm rol oynayırdı. Buna görə 
də Abbas Mirzə  tələsik Hüseynqulu xana köməyə yeni qüvvələr 
göndərdi. Lakin bütün cəhdlər müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı.  Mus-
tafa xan Yeni Şamaxını  ələ keçirə bildi, Köhnə  Şamaxını isə  ələ 
keçirə bilmədi. Bu vaxt Səlim xanın oğlu Hüseyn xan İran 
sərbazlarından ibarət dəstə ilə Şəki xanlığına soxuldu (115, v. 5). 
General  Yermolov Dağıstanda yerləşən qoşunu  Qubaya 
göndərdi, oradan iyunun 23-də  Köhnə  Şamaxıya  gəldi. Lakin 
Qubanın sonuncu hakiminin oğlu Sultan Əhmədin Quba ətrafında 
peyda olması  və  ərzağın tükənməsi rus qoşunlarını geri çəkilməyə 
və Qubaya daxil olmağa məcbur etdi. Şəhər mühasirəyə alındı (116, 
v. 15). İran ordusunun digər dəstələri Gəncəni ələ keçirdikdən sonra 
Tiflisə  tərəf hərəkət etdilər. Gəncəyə gedən yolun üstündə,  Şam-
xorda  İranın böyük hərbi qüvvələri yerləşmişdi.  1826-cı il 
sentyabrın 3-də  səhər tezdən  İran ordusu rus qoşunlarının düşər-
gəsinə doğru hərəkət etdi. Bütün rus qoşunu hücuma keçdi və 
düşmən geri çəkilməyə  məcbur oldu. İran ordusu Şamxorçay 
yanında möhkəmlənməyi, sonra isə rus qoşunu üzərinə hücum 
etməyi qərara aldı. Lakin şah qvardiyası  qılıncdan keçirildi, sağ 
qalanlar isə qaçmağa başladılar. Bu süvari qoşun “İran ordularına 
xeyli zərbə vurdu və çoxlu qənimət ələ keçirdi” (113, s. 373-374). 
Şamxor məğlubiyyətindən sonra İran ordusu tələsik Gəncədən geri 
çəkildi. 
Şamxor məğlubiyyətini eşidən Abbas Mirzə Şuşanın mühasi-
rəsindən əl çəkdi və köməyə getməyə məcbur oldu. Şuşa qalasının 
rəisi özünün azsaylı qarnizon qüvvələri ilə düşmənə hücum etdi və 
“qələbə çaldı, iranlılar qaçıb dağıldılar və bütün düşərgə qaliblərin 
əlinə keçdi” (117, v. 2-3). Sentyabrın 10-da  Paskeviç  də  əlavə 
qoşunla buraya gəldi.  1826-cı il sentyabrın 13-də  İran qoşunları 
hücuma başladı. Seçmə  şah qoşunu darmadağın edildi. Abbas 
Mirzənin qoşununun qalıqları  tələsik Qarabağdan keçərək cənuba, 
Xudafərin körpüsünə tərəf qaçdı. Sentyabrın 18-də Abbas Mirzə 
Şuşa altındakı  dəstəsini götürərək,  Arazın sağ sahilinə keçdi. 
Gəncə döyüşünün rus-İran müharibəsinin sonrakı gedişində çar 

---

 
188
Rusiyası üçün çox mühüm əhəmiyyəti oldu və faktiki olaraq, onun 
müqəddəratını təyin etdi. 1826-cı ilin dekabrında Abbas Mirzə və 
şahzadə Aleksandr Azərbaycan və Dağıstan hərbi hissələrinin kö-
məyi ilə Dağıstan əhalisinin üsyanını təşkil etdi və Nuxaya böyük 
dəstə yeritdilər. Dekabrın 9-da Yermolovun başçılığı ilə rus dəstə-
ləri  Nuxaya  gəldi. Müqavimət göstərməyə  və müdafiə olunmağa 
imkanı olmayan Hüseyn xan qaçdı  və Araz çayını keçərək  İrana 
getdi (53. s. 122). Sentyabrın 24-də  Sultan  Əhməd özünün 6 
minlik dəstəsi ilə Qubadan geri çəkildi, şirvanlı Mustafa xan isə 
Şamaxıdan qaçdı. Qubadan rus dəstəsi geri çəkilən İran qoşununu 
təqib etdi. Başqa xanlar da qaçdılar. 1827-ci ilin əvvəllərində İran 
sərbazları bütün Şimali Azərbaycan  ərazisini tərk etdilər. Yalnız 
Talışda hələlik Mirhəsən xan qalırdı. 
İran feodalları Arazın o tayına keçdikdən sonra da Azərbay-
can torpaqlarına basqınlar edirdilər. Lakin düşmən itki verərək geri 
çəkilirdi (118, v. 93). Belə hücumların qarşısını almaq məqsədilə 
dekabrın 26-da rus qoşunu Araz çayını keçərək Cənubi Azərbay-
can ərazisinə, 1827-ci ilin yanvarında isə Meşkin dairəsinə daxil 
oldu. Lakin rus komandanlığı qarşısına Cənubi Azərbaycanın 
içərilərinə doğru irəliləmək vəzifəsini qoymamışdı. Hərbi  əməliy-
yatlar 1827-ci ilin yazında yenidən başlandı. Apreldə rus qoşunu 2 
istiqamətdə: dəstələrin biri 1827-ci il aprelin 20-də Xudafərin 
körpüsünü ələ keçirdi. Lakin rus komandanlığı ilk növbədə İrəvan 
xanlığını ələ keçirməyi qərara aldı. 
Əlahiddə Qafqaz korpusunun əsas qüvvələri  İran qoşunları 
tərəfindən viran edilmiş  Eçmiədzinə daxil oldu və  aprelin 23-də 
İrəvan üzərinə hərəkət etdi və səhərisi gün qalanı mühasirəyə aldı. 
Mühasirə 2 ay davam etdi. Bu müddətdə düşmən bir neçə  dəfə 
həmlə etdi və dəf edilərək geri çəkildi. Ən böyük həmlə mayın 8-də 
baş verdi. O, qanlı döyüşlə qurtardı. Düşmən geri çəkilməyə məcbur 
oldu. Lakin sayca az olan rus qoşunu qalanın mühasirəsinə vaxt 
itirməməyi qərara alaraq Naxçıvan üzərinə yeridi. 1827-ci il mayın 
26-da rus qoşunu  Naxçıvanı döyüşsüz  əldə etdi və  Abbasabad 
qalasına yaxınlaşdı. Qala strateji əhəmiyyətə malik idi. Belə ki, o, 

---

 
189 
şah hakimiyyətinin Naxçıvan xanlığında dayağı idi və Araz çayı 
üzərində keçidi təmin edirdi. Abbas Mirzə 16 minlik qoşunla Ab-
basabad üzərinə hərəkət etdi. 1827-ci il iyunun 5-də Cavanbulaq 
deyilən yerdə döyüşdə  İran qoşununun məğlubiyyəti  iyulun 7-də 
təslim olan Abbasabad qalasının taleyini həll etmiş oldu (114, 
sənəd 515). Avqustun 13-də Alagöz dağının  ətəklərində, av-
qustun 17-də  Uşağanda  və b. yerlərdə döyüşlər baş verdi. Rus 
qoşunu  avqustun sonlarında  İrəvana yaxınlaşdı.  Sentyabrın 20-
də  Sərdarabad qalası süqut etdi. Sentyabrın 26-da İrəvan 
qalasının mühasirəsi başlandı. Paskeviçin yazdığı kimi, “İrəvan 
vilayətində 10 min müsəlman və ancaq 3 min erməni ailəsi var 
idi” (121, v. 280). Ermənilər qalanın şimal darvazalarını açdılar və 
oktyabrın 1-də rus qoşununu qalaya buraxdılar. 
Cənubi Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləyən rus qoşunu 
oktyabrın 2-də  Mərəndi  ələ keçirdi. 1827-ci il oktyabrın 13-də 
rus qoşunu Təbrizə daxil oldu. Təbrizin ələ keçirilməsi ilə Tehrana 
yol açıldı.  Şah sülh xahiş etdi. Cənubi Azərbaycanın feodal ha-
kimləri Paskeviçə cünuba hərəkət etmək, Tehranı tutmaq xahişi ilə 
müraciət etdilər. Lakin daxili və beynəlxalq vəziyyət Rusiyanı İran-
la müharibəni başa çatdırmağa sövq edirdi, çünki dağlıların azadlıq 
hərəkatı geniş vüsət almışdı  və Rusiya Türkiyə ilə müharibənin 
yaxınlaşdığını hiss edirdi. 1827-ci il noyabrın 7-də danışıqlar 
başlandı. Rusiya İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ona güzəştə ge-
dilməsini,  İran qoşununun Talış xanlığını  tərk etməsini və gümüş 
pulla 30 milyon manat təzminat verilməsini təklif edirdi. Şah sarayı 
isə rus qoşunlarının Azərbaycan  ərazisindən çıxarılmasını  tələb 
edirdi. Lakin ingilis diplomatiyasının təhriki və Türkiyənin təzyiqi 
ilə danışıqlar kəsildi.  1828-ci il yanvarın 24-də Paskeviç rus qo-
şununa Ərdəbil və Tehran istiqamətində hərəkət etməyi əmr etdi. 
Rus qoşunları  yanvarın 28-də Urmiyanı, fevralın 8-də isə  Ər-
dəbili tutdular. İranın tamamilə darmadağın ediləcəyindən ehtiyat 
edən Britaniya səfiri Makdonald döyüşən tərəflər arasında vasitəçi 
kimi çıxış etdi. 1828-ci il fevralın 6-da (18-də) Təbriz yaxın-
lığındakı Türkmənçay kəndində Abbas Mirzə ilə  Paskeviç ara-

---