6
alimlik, müəllimlik sənətini yanaşı - əlaqəli davam etdirərək uzun müddət
respublika Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda
şöbə müdiri, 1961-cı ildən ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Dövlət
Universitetində kafedra müdiri və müəllim işləmişdir. O, Füzuli irsinin
sovet dövründə ilk gözəl tədqiqatçılarından biri, XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatının görkəmli mütəxəssisi, müasir ədəbi proseslə ciddi maraqlanan
nüfuzlu alim, respublikanın əməkdar elm xadimi, milli kadrların
hazırlanması, gənc nəslin yetişməsi və təlim-tərbiyəsi sahəsində böyük
əməyi olan istedadlı pedaqoq idi. Xalqına qeyrət və vicdanla xidmətlər
göstərmiş Mir Cəlal 1978-ci il sentyabrın 28-də vəfat etmişdir.
Ədəbiyyata 20-ci illərin axırlarında şeirlə gələn Mir Cəlalın bədii
istedadı nəsr növündə parlamışdır. İlk hekayə və oçerkləri 1930-cu ildə çap
olunmuşdur. Dövrün ruhuna uyğun olaraq "Sağlam yollarda" (1932)
adlandırdığı ilk oçerklər kitabında o, müasir həyat və insanlarla bağlı
müşahidələrini canlı dillə qələmə alırdı. Lakin Mir Cəlalın ədəbi fəaliyyəti
üçün hekayə və roman janrları əsas olmuşdur. O, hər şeydən əvvəl, mahir
hekayə ustasıdır. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında hekayə janrının
inkişafında böyük xidmətlər göstərmişdir. İnsanda sağlam duyğular, xoş
arzu-ümidlər oyadan, gerçəkliyə baxışa həqiqət işığı, tənqidi ruh və ayıqlıq
hissi gətirən, haqsızlığa, nöqsan, eybəcərlik və mənfiliyə qarşı mübarizə
keyfiyyəti aşılayan bədii gülüş ədibin yaradıcılığında mühüm tərkib hissə,
əsas estetik əlamət və məziyyətlərdəndir. 30-cu illərdə ədəbiyyata "Mirzə",
"Həkim Cinayətov", "Mərkəz adamı", "Kağızlar aləmi", "Təzə toyun
nəzakət qaydaları", "Bostan oğrusu", "Kələntərovlar ailəsi", "Anket
Anketov" tipli dəyərli hekayələr gətirmiş Mir Cəlal tənqid oxunu hədəfə
qarşı cəsarətlə yönəldə bilirdi. Özünəməxsus realist qələmlə savadsız
mirzələri, başgirləyən müəllimləri, cinayətkar həkimləri, "mərkəz adamı"
Əntərzadələri, arvad alıb boşamaqla varlanan Balaxanları, mənəviyyatca
pozulub "murdar cənazə"yə çevrilən Səadət xanımları, "nəzakət" pərdəsi
altında çirkin simalarını gizlədənləri, bürokrat Anket Anketovları vəziyyət
və şərait konkretliyində rüsvay edib, oxucuya tanıdırdı.
Mənfı ehtirasların təsiri ilə biri digərindən qisas almağa can atan
qardaşlar da, "dəm-dəsgah hərisi" və əsiri ər-arvadlar da müəllifin
diqqətindən yayınmırdı. Onun gülüşə böyük əhəmiyyət verdiyi, komik
duyğu və incə idrak qabiliyyəti ilk hekayəsindən ("Müəllim", "Qızıl
Gəncə", 1930, N°3) başlayaraq getdikcə güclənmişdir. "Kağızlar aləmi" və
"Anket Anketov"da bürokratik iş üsulu və düşüncə tərzi tənqid-ifşa obyekti
seçilmişdi.
Rəisi olduğu trestdə adamları şəxsi ləyaqətinə, bacarığına, xarakterinə
7
görə yox, "liçni delo"suna görə növlərə ayıran, canlı insanlara "iş
qovluqlarının səyyar kölgələri" kimi baxan, hər kəsin tərcümeyi-halında
"əmma" tapıb onu özündən asılı etmək istəyən Anket Anketov bürokrat tipi
kimi ümumiləşdirilmişdir.
Diqqəti zahiri effektə yox, daxili mənaya, səciyyəvi əlamətə yönəltmək,
obrazı konkret əməlləri, duyğu-düşüncələri, fərdi və ümumi cizgiləri ilə
canlandırmaq Mir Cəlal sənətini dəyərləndirən keyfiyyətlərdəndir.
Müəllifın əlvan mövzulu hekayələrində həyat bir rəngli deyil, müxtəlif
sahələri, əxlaqi-tərbiyəvi motivləri, ailə-məişət məsələləri, adi əhvalatları,
dərin mətləbləri, aktual və gərəkli hadisələri ilə tədqiq olunurdu.
Yumoristik və satirik əsərlərində lirika olduğu kimi, lirik əsərlərində də
çox vaxt mənalı gülüş, tənqidi ruh vardı. "Qonaqpərəst", "Dost görüşü",
"Vicdan əzabı" və "Müalicə"dən ibarət "Həkim hekayələri" (1938-1939)
silsiləsində yazıçı yalnız mənəviyyatca yox, fıziki cəhətdən də sağlam
adamlar yetişdirməyi vacib sayır, bədii əyaniliklə zərərli vərdiş, yanlış
etiqad və əxlaqi naqislik hallarına qarşı çıxırdı. O, bəzən sərt, kəskin, bəzən
mülayim-yumşaq, ayıldıcı-saflaşdırıcı gülüşə arxalanırdısa, bəzən də lirik-
psixoloji motiv və məqamlara üstünlük verirdi.
Mir Cəlal ədəbiyyata "yenişələn insan" surətləri də gətirdi. Əməkçi
insanın, xüsusən Azərbaycan qadınının taleyi, fıkri-mənəvi təkamülü ədibi
ciddi düşündürən problem idi. Bu baxımdan "Dəzgah qızı", "Gözün aydın",
"Badamın ləzzəti", "Nanənin hünəri" forma və məzmun xüsusiyyətləri,
bədii detalları, müqayisə və təsvirləri ilə cazibəli hekayələrdi. Amma onlar
əsasən sovet ideologiyası, sosialist varlığının tələb və vəzifələri
mövqeyinden qələmə alınmışdı. Qadının yenilik axtarışları, hüququ uğrunda
mübarizə cəhdləri, şəxsi-ictimai təşəbbüskarlığı sosial mühit və amillərin
təsiri, yeni əlaqə və münasibətlərin nəticəsi kimi ümumiləşdirilmişdi.
1941-1945-ci illər müharibəsi dövründə Mir Cəlal daha da fəallaşdı,
"Yollar", "Anaların üsyanı", "Vətən yaraları", "Şərbət", "Mərcan nənə",
"Havalı adam", "Silah qardaşları" kimi çoxlu hekayələr yazdı. Bunların
bəzisində səfərbərlik ruhu və cəbhəyə yollanmaq əzmi əks etdirilirdisə,
digər qismində faşizmə qarşı mübarizəyə qalxan döyüşçü surəti yaratmaq
niyyəti əsasdı. Söz yox ki, Mir Cəlal da bütün ölkəni Vətən kimi qəbul edir,
onun müxtəlif milli tərkibli ordusuna ümidlər bəsləyirdi. Ona görə əsgərin
həm fıziki, həm də mənəvi qüdrəti, onu mübarizəyə çəkən amillər
araşdırılırdı. "Vətən yaraları" o zaman böyük rəğbətlə qarşılandı,
döyüşçülərin, "oxucuların əlindən düşməyən bir əsər" oldu.
8
Mir Cəlal hərbi-vətənpərvərlik mövzusunda yazdığı kimi, arxa cəbhə
adamlarından, onların iş, arzu və qayğılarından, sevinc və kədərindən də
həssaslıqla danışırdı. Ədəbi-estetik qayəsinə uyğun olaraq o, hekayələrində
konkret lövhə də çəkir, ümumi təsvirə də keçir, odlu publisistikaya, həzin
lirikaya, bədii gülüşə də müraciət edirdi. Həyatla ölümün təzadından təsirli
səhnələr də yaradırdı. "Anaların üsyanı'nda coşqun publisistika ilə təsirli
lirika uyuşub birləşirsə, "Xəbər-ətərsiz"də həm konkret hissi, həm də
ümumi publisist təqdim əsasdırsa, "Odlu mahnılar" lirik-romantik süjeti,
həzin ahəngi, incə ruhu ilə səciyyəvidirsə, "Çəkmə", "Ər və arvad" mənalı
yumor və satira xüsusiyyətləri ilə seçilirdi...
Müharibədən sonrakı illərdə Mir Cəlal həyatın müxtəlif sahələrinə
müraciət edir, seçdiyi mövzu-mətləbi aydın estetik baxışla işləyib bədii
şəklə salmağa can atırdı. "Od içindən çıxanlar" (1945) silsilə hekayələrində
gözləri ilə dəhşətlər görmüş insanlar haqqında söhbət açır, onların
fədakarlığını, arzu və məqsədlərini işıqlandırırdı. Digər bir sıra
hekayələrində isə müharibə siyasətini pisləmək, xalqları zülmə, əsarətə,
haqsızlığa qarşı, sülh və azadlıq uğrunda mübarizəyə çağırış ideyası əsasdır.
Bu əsərlər içərisində "Badam ağacları" xüsusi seçilir və nəsrimizin qiymətli
nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Real fakt, mənalı təfərrüat və canlı
xarakter vasitəsilə, möhkəm süjetdə təbii əks olunmuş hadisə və vəziyyət
əsasında müstəmləkə siyasətinin mahiyyəti açılırdı. Ədibin realist üslubunu,
təsvir-təcəssüm üsulunu əlvanlaşdıran bir keyfiyyət burada da gözlənilirdi.
Həyat faktının, ictimai hadisənin, mənəvi-psixoloji ovqatın inikası, ideya-
bədii məzmunun tələbi ilə əlaqədar hekayədə incə lirika da, kəskin satira da
var; bəzən ayrılıqda, bəzən də qovuşuq halında.
Tərbiyə problemi, müəllim-şagird-tələbə münasibətləri Mir Cəlalın
yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Ağıllı, namuslu, mərd övlad, həqiqi
vətəndaş böyütmək haqqında düşünən, zəhmət çəkən, yollar axtaran ata-
anaları, baba-nənələri, müəllim-tərbiyəçiləri sənətkar məharətlə təsvir edir,
çox vaxt onların yaddaqalan maraqlı surətlərini yaradırdı. Tərbiyə
məsələlərində çalışırdı ki, quru nəsihətçiliyə uymasın, həyati müşahidələrə,
həssas müəllim-yazıçı duyğu və düşüncələrinə əsaslansın. Diqqətə layiq
uğuru da o zaman qazanırdı ki, qabaqcıl mövqedən qələmə aldığı əsərində
fıkirlə hissin, əqllə emosiyanın, bədii təfəkkürlə elmi mülahizənin,
yazıçılıqla müəllimlik məharətinin vəhdətinə nail olurdu. Ümumiyyətlə,
tərbiyə-əxlaq probleminə dair elə mövzular seçib, elə hadisə və surətlər
qələmə alırdı ki, onlar oxucunu düşündürüb, mənəviyyatca saflaşdırır,
düzgün istiqamətləndirir, məhəbbət və nifrət duyğuları ilə zənginləşdirirdi.
"Əsgər oğlu",
Dostları ilə paylaş: |