Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
314
—
Bunlar n dostlu u ta o yer  çatd  ki, xalq bunlardan lap b d-
güman idi. (C.M mm dquluzad ) Bu cüml l rd n birincisinin ba  
cüml sinin x b ri ismi x b rl , ikincisinin x b ri is  feili x b rl  
ifad  olunubdur.  
H tta b z n ba  cüml d   q lib söz kimi o d r c d   m na-
s nda sad c  olaraq el  sözü d  i l nir. M s.: El  bacar qs zd r ki, 
on saata traktoru i  sala bilm y c k. El  yeyib-yedirmi di ki, heç 
bir yoxlama  leyhin  bir  ey tapa bilm mi di. (M. brahimov) 
Kül k bay rda el  q y vurdu ki, az qald  içi qo alla dolu bo qab 
mizin üstünd n yer  dü sün. (Elçin) Qarovulçu H s nullan n kefi 
el  kök idi ki, uçma a qanad  yox idi. (Elçin) El  s mimi dan rd  
ki, qulaq asmaqdan doymurdum. ( . xl )  
 
Qeyd: D r c  budaq cüml sinin çox az i l n n ikinci 
tipin  d  rast g lm k mükündür. Bu ikinci tipd  bu-
daq cüml   vv l, ba  cüml  sonra g lir. Budaq cüml  
ba  cüml y  n  d r c , n  q d r, n  yer  v  s. Ba -
lay c  sözl rl  ba lan r. Ba  cüml d   o d r c y , o 
d r c d  v  s. sözl ri qar l q bildir n söz kimi i l -
nir. M s.:  N   d r c d   ziyy t ç kdis ,  o d r c d  
b hr sini gördü. N   d r c d   c ld qaçd sa,  o d r -
c d   m nzil  tez çatd .  N   d r c d  köm k umur, o 
d r c d  köm k gör c kdir. Misallardan göründüyü 
kimi bu ikinci tipd  budaq cüml nin sonunda -sa
2
 
kilçisi ola da bilir, olmaya da bilir.  
 
3.Zaman budaq cüml si 
 
Zaman budaq cüml si haqq nda m lumat. Zaman budaq 
cüml l ri haqq nda m kt b qrammatikalar nda XX  srin 30-cu 
ill rind n m lumat verilmi dir. XX  srin 50-ci ill rin  q d r feili 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
315
—
ba lama t rkibl ri d  zaman budaq cüml sinin t rkibind  
öyr nilmi dir.  
Zaman budaq cüml si ba  cüml d ki h r k t v  ya  lam tin 
zaman n  bildirir v  zaman z rfliyinin suallar na cavab verir. 
M s.: Lal Hüseyn bu sözl ri o zaman dedi ki, Rüst m ki i ma n-
dan dü üb onlara t r f g lirdi.(M. brahimov) 
Göründüyü kimi, ba  cüml   vv l, budaq cüml  sonra i l n-
mi  v  budaq cüml  ba  cüml y  ki ba lay c s  il  ba lanm d r. 
Budaq cüml  ba  cüml d ki o zaman q lib sözünü izah etmi dir. 
Cüml ni sad l dir k:  Lal Hüseyn bu sözl ri Rüst m ki i ma n-
dan dü üb onlara t r f g l nd  dedi.  
Zaman budaq cüml sinin tipl ri. Ba   v  budaq cüml l rin 
yerin   v  ba lay c  vasit l r  gör  zaman budaq cüml sinin iki 
tipi vard r.  
Birinci tip. Ba  cüml   vv l budaq cüml  sonra g lir. Ba  
cüml d  q lib söz kimi onda, o zaman, o vaxt, o vaxt ki, o gün ki 
v  s. kimi sözl r i l nir. Budaq cüml  ki ba lay c s  il  ba  cüml -
y  ba lanaraq h min sözl rin m nas n  izah edir. M s.:  O lan  o 
zaman evl rin  çatd  ki, camaat onlara t r f ax rd . Koro lu o 
vaxt  p hl van meydan na yeti di ki, c lladlar dar a aclar n  ha-
z rlay rd lar. M zuniyy t onda  irin olar ki, h r i ini art qlamas  
il  yerin  yetir s n.Onda ki s nd n üz dönd rdil r, onda ki s n-
d n yorulub soyudular, bil ki, onda s ni gözünün üstünd  saxlaya-
caq adam var. (M. brahimov)  Onda  a layacaqs n z, ancaq çox 
gec olacaq. (S.R himov) O vaxt ki yerim yox idi, mal-qara saxla-
may rd m. (T. ahbazi) Birlik o zaman olar ki, h r tayfa öz çör -
yini yesin, onda tayfalar n sözü bir, i i bir olar. (M. brahimov) 
C f r Pa a Telli xan m n m nzilin  o zaman yeti di ki, a q Cü-
nun Koro lunu t rifl yirdi. (“Koro lu”) Mahmud o vaxt i in  sli-
ni ba a dü dü ki, art q qatar va zaldan uzaqla m d . (Y.S m d-
o lu) M n o vaxta q d r kolxozda qalaca am ki, burada h r  ey 
qaydas nda olsun. (M. brahimov) Qulub y m s l y   o zaman qa-

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
316
—
r d  ki, art q i -i d n keçmi di.  O zaman ki Valeh Sar köyn yi 
görmü dü, onun q lbind   n  is  bir d yi iklik olmu du. ( . f n-
diyev) Sadiq ki i o vaxt usta Hüseynin dükan na yeti di ki, usta bir 
mü t rinin ba n   q rx b qurtar b ç rtdiyi yer  pamb q 
sürtürdü.(C.M mm dquluzad )  
 
Qeyd: Ba  cüml   vv l, budaq cüml  sonra g l n za-
man ba  v  budaq cüml l rd ki zaman nisbi eyniza-
manl l q nisb tind  qurulur
1
. M s l n: A arza özünü 
badaml a  o zaman yetirdi ki, mü avirin adamlar  
da  hasar  uçurub çaya tökürdül r. (M.C lal) Çoban 
o vaxt  yeti di ki, ay  keçini yem k ist yir. (Az r-
baycan na llar ) Qara  milis  öb sind n ç xanda bir 
d  onda ay ld  ki, payi-piyada dü üb yola, qan-t r , 
toza-torpa a bata-bata A qoyunlu a gedir. 
(“Ulduz” jurnal )  
 
Onu da qeyd ed k ki, onda, o zaman, o vaxt sözl ri h mi  
q lib söz kimi i l dilmir.  g r onlar n m nas   vv lki cüml d  
verilirs , onda onlar q lib söz kimi i l nmir. M s.:  Dostluq o 
zaman möhk m olar ki, ham  dostluqda möhk m olsun. Onda heç 
k s bir-birind n incim z. 
 
Qeyd: Zaman budaq cüml sinin birinci tipind  (ba  
cüml   vv l, budaq cüml  sonra g ldikd ) ba  
cüml d n sonra g l n budaq cüml l r h mcins olur. 
M s l n
2
: O zaman xo b xt oluram ki, arzular m 
yerin  yetsin, o lum qay ts n. (M.C lal) Bunlar n 
1
 M.Musayev. Müasir Az rbaycan dilind  zaman budaq cüml l ri. – 
Az rbaycan dili v   d biyyat t drisi. Bak , 1979,   3, s.64
2
 Elmira H s nova. Mür kk  cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t 
Universiteti, Bak , 1986, s.55-56
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
317
—
ham s n n t sviri yaln z o vaxt b dii yarad c l q 
akt na çevril r ki, mü llif insan   v   h yat fakt n  
d rin intim ba larla, psixoloji c h td n düzgün v  
müf ss l 
rh olunmu  halda bir-birin  ba las n, 
srimizin insan n n m n vi xüsusiyy tl ri il  
mü llifin üslubu aras nda harmonik  laq  yarans n. 
(“Az rbaycan” jurnal ) 
 
kinci tip.  kinci tipd  budaq cüml  ba  cüml d n  vv l g lir 
v  ba  cüml y  müxt lif vasit l rl  ba lan r. H min vasit l r  
sas n zaman budaq cüml sinin ikinci tipini a a dak  növl r  
ay rmaq olar.  
1.Budaq cüml  ba  cüml d n  vv l g l r k ona ki ba lay -
c s  il  ba lan r. M s.:  ki add m atmam d  ki, atas  onu ça rd . 
Yerini t z c  rahatlam d  ki, s s e itdi. Ma araya girm k 
ist yirdi ki, d v   b rkd n s sl ndi. Ona sual verm k ist yirdi ki, 
P ri an söz  qar d .Yolu yar  etmi di ki, d niz çalxalanma a 
ba lad . ( . xl ) Qoca r ssam t rcüm çiy  do ru yön lmi di ki, 
Liza tükürp d n bir s sl  ça rd . (M.Hüseyn) Xoruzun ax r nc  
ban ndan bir az keçmi di ki, Q
m ki i h y t  dü dü. (Elçin) 
Quruya ç xma a az qalm d  ki, Adil a a   yilib M nsur nin 
üzün  su s çratd . (S.Q dirzad ) Ev  getm k ist yirdi ki, bu vaxt 
darvaza b rk-b rk döyüldü v  e ikd n bir yeniyetm  s si e idildi. 
(Y.S m do lu) Gec  yar s na bir saat qal rd  ki, qonaqlar ba la-
d lar da l ma a. (C.M mm dquluzad ) Tahir mexanizml ri 
dayand rmaq üçün  mr verm y  haz rla rd  ki, bird n gözl ri 
geni  aç ld . (M.Hüseyn) 
Bu cüml l rd n birini sad l dir k:  Ona sual verm k ist -
y nd  P ri an söz  qar d .  
B z n bu cür cüml l rin  vv lind   yenic , t z c  sözl ri 
i l n  bilir. M s.: Yenic  savad kursunda oxuyurdum ki, müharib  
ba land ,  sg r getdim. M clis t z c  q z rd  ki, Rüst m ki inin 

---