Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
195
 
 
 
On səkkizinci önəm                
Dayanıqlı iqtisadi inkişafın funksional 
                                          xəritəsi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İqtisadi inkişafın funksional xəritəsinə qısa xülasə 
 
Dialektik coğrafiya elmi tədqiqatlarda funksional xəritəsinin prizmasında  
ideya mənbələrinin tədbiqi mühüm elmi-metodoloji mahiyyət daşıyır. Məntiqi 
olaraq, coğrafiya elminin araşdırmalarında sistem qruplarının xəritəsinin daya-
nıqlı formalaşmasının təminatında idealoji xarakterə çevrilmişdir. Elmi mən-
bələrdə formalaşan nəzəri baxışlar (neoklassik nəzəriyyələr) coğrafiya elmi 
tədqiqatlarının kompleks inkişafında uzun müddətli metodoloji faktorial möv-
qe kəsb etmişdir. 
Klassik nəzəriyyənin əsas ideya mənbəyinin ilkin reallıqları funksional coğ-
rafiyanın dialektik inkişafının strukturları arasında azad rəqabət nisbətlərinin, 
iqtisadi-sosial və siyasi sisteminin yaradıclılıq qabiliyyətini artıran idealoji 
faktorlarının kompleksliyinə əsaslanması ilə fərqlənmişdir. 
Klassik nəzəriyyəyə əsaslanan (Lyeş, Kristaller, İzard, Haqqet və b.) iqtisa-
di inkişafın xəritəsində geosiyasi, geostrateji coğrafi və funksional xüsusiyyət-
lərini nəzərə alınmaqla həm milli, həm də qlobal səviyyədə  rəqabət qabiliy-
yətli strukturlarının fəaliyyətinin aktivləşdirilməsinə dair araşdırmaları elmi-
praktiki məzmunlu olub, müasir dövrdə də  öz aktuallığını saxlamaqdadır. 
XIX əsrin ortalarından başlayaraq Berlin universitetnidə yaradılan coğrafi-
ya kafedrasının  əməkdaşlarının  (K.Ritter, F.Ratsel  və b.) fundamental tədqi-
qatları “coğrafi mühit-cəmiyyət” dialektikasının təbiətinə dair elmi ideya-
larının əhəmiyyətinin nəticəsində Avropa ölkələrinin ümumi siyasi-iqtisadi xə-
ritəsinin formalaşmasında  mühüm rol oynamışdır. 
 
      
 
    
 
V.Launhardt - alman iqtisadçı alimi: 
İqtisadiyyatın riyazi modellərinin tədqiqatlarını apar-
mışdır.  İqtisadi strukturların effektli yerləşməsinə dair 
araşdırmaları coğrafiya elmi üçün dəyərli olmuşdur. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
196 
 
 
Alman tədqiqatçısı  V.Launhardt istehsalın funksional inkişafında riyazi mo-
dellərinin yaradılmasını  təklif etmişdir. Tyünenin ştandort nəzəriyyəsində gös-
tərilən modelə V.Launhardt istehsal mərkəzlərini, ölkənin təbii resurs potensi-
yallarına dair ideyalarını da  daxil etmişdir. Təklif edilmiş yeni modelinin sonrakı 
dövrlərdə “Launhardt üçbucağı” modeli kimi elmi mənbələrdə qəbul olunmuşdur. 
V.Launhardt öz tədqiqatlarında riyazi modellərlə  ərazi-istehsal sahələrinin 
proporsianal yerləşməsinin təhlillərinə üstünlük vermişdir. O, həmçinin satış 
bazarlarının müəyyənləşməsinə aid təklif etdiyi model regional iqtisadiyyatı-
nın formalaşması ilə  məşğul olan nəzəriyyəci alimlərinin tərəfindən müasir 
dövrdə də istifadə olunur. Bu nəzəri baxışlarında funksional inkişafın optimal-
lıq səviyyəsinə uyğun olaraq təklif edilmiş istehsal sahələrinin ərazi təşkilində 
xammal bazasına və əmək ehtiyatlarına nisbətən əlverişli yerləşdiriməsi daha 
az xərclərinin sərf edilməsinə dair tövsiyyələrinin nəticələri  daha effektlidir. 
Funksional coğrafi tədqiqatlarında istehsalın ərazi təşkilinə dair təklif edi-
lən müxtəlif səviyyəli nəzəri baxışlarina dair geniş miqyasda önəmli təkliflər 
irəli sürülmüşdür. V.Kristaller tərəfindən irəli sürülən “Mərkəzi yerlərin yer-
ləşdirilməsi” modeli qlobal funksional coğrafiya elmi araşdırmalarında nəzəri 
və metodoloji əsas kimi qəbul olunmuşdur. Bu modelinin əsas məqsədi: coğra-
fi məkanda tədqiqat obyektlər  əksər hallarda yaxın məsafələrdə yerləşmirlər. 
Kristallerin fikrinə  əsasən coğraf məkanda obyektlər arasında “həndəsi na-
xış”ların yaranmasına səbəb olur.  
 
 
 
 
 
 
XX əsrin 60-cı illərində Qərb ölkələrində coğrafiya elmi istiqamətində komp-
lekslilik prinsiplərinə üstünlük verilmiş və bunun nəticəsində kompleks struktur 
dəyişilmələrinin xəritəsinin xarakterik çevrilmələrinin “reaksiyası”nın təliminin 
istiqamətləri elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır. Problemə dair bir sıra nəzəri və 
metodoloji dəyərli coğrafi tədqiqatlar yerinə yetirilmişdir . 
“Kəmiyyət revalyusiyası” metodoloji prinsiplərini coğrafiya və iqtisadiyyat 
elmləri üçün əsas ideya kimi qəbul edən U.İzard  regional elminin dialekti-
kasında  ərazi (regional) strukturunun modelinin elmi-metodologiyasının for-
malarını təklif etmişdir.  
Q.Murdelin “Kumulyativ artım nəzəriyyəsi” funksional modellərin elmi 
konsepsiyası alimlər tərəfindən (xüsusən, coğrafiya elmində - Q.A.) maraqla 
V.Kristaller:  
Alman coğrafiya elminin inkişafında xidmətləri çox bö-
yükdür. Coğrafiya elmində ilk dəfə olaraq Mərkəzi Yerlər 
konsepsiyasının  şəbəkəsini irəli sürmüş  və “Kristaller şə-
bəkəsi” kimi coğrafiya elmində qəbul olunmuşdur.

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
197
 
 
qarışlanmışdır. Onun fikrincə zaman keçdikcə ölkələrin üstünlüyü (artım 
“nöqtələri”) ərazilələrin inkişafının sürətlənməsini təmin edir. Belə artım mər-
kəzlərinin olmadığı gercəklikdə regionların ümumi inkişafı  cəhətdən gerilən-
məsi daha da sürətlənə bilər. 
X.Riçardsonun fikrinə görə, iri şəhərlər qruplari (aqlomerasiyalar, meqapo-
lislər) funksional “artım qütbləri”dir. Onun fikrincə, coğrafi məsafə daxilində 
istehsal məsrəflərinin aqlomerasiya qənaəti intelektual səviyyədə idarə olun-
masına, elmi-texniki tərəqqinin reallaşmasına səbəb olur. 
X.Riçardsonun modelində iqtisadi artımının formalaşması daxili qeyri-mo-
bil resurslara və mobil resursların başqa regionlardan cəlb olunmasına əsasla-
nır. Təklif olunan model = aqlomerasiya effektini yüksəldir, regionlarin inno-
vasiyalara və müasir texnologiyalara tətbiqinin qabiliyyətini artırır. Bunula 
yanaşı investorlar ücün cəlbedici sahibkar və investisiya iqliminin yaradılması 
üçün əsas ideya mənbəyi kimi fəaliyyət göstərir. 
C.Fridmen və digər tədqiqatçılar ümumi inkişaf problemində şəhər iqtisa-
diyyatına üstünlük verərək belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, ümumi inkişafın ar-
tım səviyyəsi şəhərlərdə cəmləşir. Bu səbəbdən də iri şəhərlərin struktur sahə-
lərinin kompleks inkişafı funksional iqtisadi-sosial inkişafının tempinə təsir et-
mək qabiliyyətinə malikdir. 
 
 
 
   
 
J.Rudvilin modelinə  əsasən, ölkənin funksional inkişafı qeyri-bərabər for-
mada reallaşır. Bütün  inkişafda şəhərlərinin yaranması və davamlığının təlimi 
“inkişaf qütbləri” kimi  təhlil edilir. 
V.Leontyevin  təklif etdiyi “məsrəflər-istehsal buraxılış”ın  əlaqələr sistemi-
nin vasitəsilə istehsal artımının effekti bütün funksional strukturlara aid təhlil-
ləri elmi-praktiki cəhətdən konseptual məzmuna malik olub, müasir dövrdə də 
istifadə edilir. 
J.Budvilə görə, müstəqil funksional iqtisadi inkişafın yalnız yuxarı iyerarxi-
ya səviyyələrnə aid etmək olar. Hərçənd aşağı ərazi stukturların artımın inno-
vasiyalarının diffuziya mexanizmləri ilə müəyyən edilir. Məlumdur ki, keyfiy-
yətli insan kapitalı şəhərlədə cəmləşmişdir. Bu barədə vaxti ilə, (2005-ci ildə)  
T.Xoen, C.Xokc-Vord və A.Tivari tərəfindən təqdim edilən məruzələrində gös-
tərirlər ki, dünyanın 100 ən iri səhər  ərzisində “dünyanın iqtisadi xərtəsi”xeyli 
dəyişəcək. 
 
Artım nəzəriyyəsinə görə = ərazi- istehsal komplekslərinin formalaşması 
iri şəhərlər hesabına qeyri-bərabər yerləşməsi nəzəriyyəsi ilə tamamlanır. 

---